1. Buxgalteriyali’q esap schetlari’ haqqi’nda tu`sinik

7.4..XOJALÍQ OPERACIYALARÍ HÁM EKI JAQLAMA JAZIW.
1.Buxgalteriyali’q esap schetlari’ haqqi’nda tu`sinik
2.Eki jaqlama jazi’w, oni’n` a`hmieti ha`m tiykarlani’wi’
3. Schetlardi’ klassifikatsiyalawdi’n` uli’wma qag`i’ydalari’
4. Schetlar rejesi—buxgalteriyali’q esapti’ sho`lkemlestiriw sistemasi’ni’n` tiykari’


1.Buxgalteriyali’q esap schetlari’ haqqi’nda tu`sinik
Aldi’n`g`i’ baptan belgili bolg`ani’nday, balans xojali’q qarji’lari’ ha`m olardi’n` qurali’w dereklerin, belgili sa`nege, ken` klassifikatsiyadag`i’ toparlar boyi’nsha si’patlaydi’ eken. Lekin, ka`rxana finans-xojali’q xi’zmetin basqari’w ha`m biznes reje de sha`rtnamalardi’n` ori’nlani’wi’n qadag`alaw ushi’n ha`r bir qarji’ni’n` bar ekenligin ha`m ha`reketin, ha`r bir ka`rxana menen esaplasi’wlar jag`dayi’, ayi’ri’m qarji’ dereklerinin` o`zgeriwi ha`m basqalar boyi’nsha ku`ndelikli mag`li’wmatlar za`ru`r. Sonday-aq tek na`tiyjelerge g`ana emes, al xojali’q protsesslerin de si’patlaytug`i’n mag`li’wmatlar za`ru`r. Bunday mag`li’wmatlarg`a xojali’q operatsiyalari’n, olardi’n` o`zgesheliklerine qaray esapqa alg`an halda jazi’p bari’w joli’ menen ie boli’w mu`mkin. Xojali’q operatsiyalari’n ag`i’mdag`i’ ta`rtipte jazi’p bari’w ha`m gruppalaw ushi’n buxgalteriyali’q esapti’n` schetlari’nan paydalani’ladi’.
Buxgalteriyali’q esapti’n` schetlari’—bul xojali’q qarji’lari’, qarji’lardi’n` qurali’w derekleri ha`m xojali’q operatsiyalari’n, basqari’w ha`m qadag`alaw ushi’n za`ru`r mag`li’wmatlardi’ ali’w maqsetinde olardi’ toparlaw ha`m ag`i’mdag`i’ ta`rtipte esapqa ali’w usi’li’.
Gruppalaw ekonomikali’q mazmuni’na qaray bir qi’yli’ xojali’q qarji’lari’, qarji’lar derekleri ha`m xojali’q operatsiyalari’ ushi’n ayapnawli’ schet ashi’w menen ta`miyinlenedi.
Schet buxgalteriyali’q esap ob`ektlerin identifikatsiyalawg`a sha`rayat jaratatug`i’n kvalifikatsiyali’q belgi boli’p esaplanadi’. Soni’n` ushi’n ha`r bir schetqa, onda esapqa ali’natug`i’n ob`ektke sa`ykes keletug`i’n atama ha`m arnawli’ san (kod) belgisi beriledi (1-qosi’mshag`a qaran`). Schetlar xojali’q qarji’lari’, olardi’n` qurali’w derekleri ha`m xojali’q protsesslerinin` ha`r bir tu`ri ushi’n buxgalteriyali’q esap ob`ektlerinin` klassifikatsiyalani’wi’na muwapi’q ashi’ladi’. «Tiykarg`i’ qurallar», «Materiallar», «Tiykarg`i’ o`ndiris», «Esaplasi’w scheti’» ha`m t.b.
Buxgalteriyali’q esapti’n` schetlari’ eki ta`repli keste tu`rine ie boli’p, shep ta`repi—«debet», on` ta`repi—«kredit» dep ataladi’. «Debet» ha`m «Kredit» atamalari’ lati’nsha boli’p, debet «ol qari’zdar» ha`m credit—«ol isenedi» degen ma`nisti an`latadi’.
Qarji’lardi’n` ekonomikali’q mazmuni’na qaray eki toparg`a (qurami’, jaylasi’wi’ ha`m kollani’li’wi’ boyi’nsha; qurali’w derekleri ha`m maqsetli belgileniwi boyi’nsha) bo`liniwinen kelip shi’g`i’p, schetlar da aktivke ha`m passivke bo`linedi. Aktiv schetlarda xojali’q qarji’lari’ni’n` boli’wi’ ha`m ha`reketi (ko`beyiwi, kemeyiwi) sa`wlelendiriledi. Aktiv schetlardi’n` qaldi’qlari’ debet ta`repinde jazi’ladi’. Aktiv schetlar balans aktivindegi statyalarg`a tiykarlani’p ashi’ladi’. (4.1. si’zi’lma).

3.1. si’zi’lma