1. Buxgalteriyali’q esap schetlari’ haqqi’nda tu`sinik

Tovarlar komissiyag`a qabi’l etilgende	004
8	Ilgeri komissiyag`a qabi’l etilgen tovarlar sati’lg`anda yaki iesine qaytari’lg`anda		004
9	Quri’lmalar ornati’w ushi’n buyi’rtpashi’dan qabi’l etilgende	005
10	Buyi’rtpashi’lardan qabi’l etip ali’ng`an a`sbap-u`skeneler tayarlani’p boli’ng`annan son` esaptan shi’g`ari’lg`anda		005
11	Qatan` esabat blankalari’ esapqa ali’ng`anda	006
12	Qatan` esabat blankalari’ esaptan shi’g`ari’lg`anda		006
13	To`lewge qurbi’ jetpegen debitorlardi’n` zi’yang`a jazi’p esaptan shi’g`ari’lg`an qari’zlari’ esapqa ali’p qoyi’lg`anda	007
14	Aldi’n zi’yang`a jazi’p esapqa ali’p qoyi’lg`an qari’z o`ndirip ali’ng`anda		007
15	Basqa ka`rxana ha`m sho`lkemlerge komissiyag`a berilgen minnetlemeler, to`lemler ha`m tovarlardi’ ta`miyinlewge ali’ng`an kepillikler esapqa ali’ng`anda	008
16	Minnetlemelerdi ori’nlaw boyi’nsha aldi’n-ala esapqa ali’ng`an kepillikler summasi’ esaptan o`shirilgende		008
17	Minnetlemeler ha`m to`lemlerdi ta`miyinlew boyi’nsha berilgen kepillikler esapqa ali’ng`anda	009
18	Minnetlemelerdi ha`m to`lemlerdi ta`miyinlew boyi’nsha aldi’n berilgen kepillikler qaytari’lg`anda		009
19	Uzaq mu`ddetli ijara sha`rtnamasi’ boyi’nsha berilgen tiykarg`i’ qurallar quni’na	010
20	Uzaq mu`ddetli ijara sha`rtnamasi’ boyi’nsha berilgen tiykarg`i’ qurallar qaytari’p ali’ng`anda		010
21	Ssuda sha`rtnamasi’ boyi’nsha ali’ng`an mu`lkler quni’na	011
22	Ssuda sha`rtnamasi’ boyi’nsha ali’ng`an mu`lkler sha`rtnama mu`ddeti tamamlang`annan son` iesine qaytari’lg`anda		011
23	Bul esabat da`wirinin` sali’qqa tarti’latug`i’n bazasi’na qosi’latug`i’n, biraq kelesi esabat da`wirlerinin` sali’qqa tarti’latug`i’n paydasi’ (da`ramati’)nan shegirilgen shi’g`i’nlar	012
24	O`tken esabat da`wirinde sali’qqa tarti’latug`i’n bazag`a qosi’lg`an shi’g`i’nlar keyingi da`wirlerdegi sali’qqa tarti’latug`i’n bazadan shi’g`ari’lg`anda		012
25	Waqti’nshali’q sali’q jen`illikleri berilgende awi’sqan qarji’lar summasi’ (sali’q tu`rleri boyi’nsha)	013
26	Sali’qqa tarti’wda waqti’nshali’q jen`illik beriliwi na`tiyjesinde awi’sqan qarji’lar jen`illik mu`ddeti tamamlang`annan son` esaptan o`shirilgende		013
27	Paydalani’wg`a berilgen inventar ha`m xojali’q u`skeneleri paydalani’wg`a jaramli’ da`wir dawami’nda	014
28	Paydalani’wdag`i’ inventar ha`m xojali’q u`skeneleri esaptan shi’g`ari’lg`anda		014

Ha`zirgi waqi’tta balanstan ti’sqari’ schetlar qaldi’qlari’ balansqa qosi’msha etip berilse de, olar ka`rxanani’n` finans jag`dayi’n bahalaw ushi’n inabatqa ali’nbaydi’. Finans jag`dayi’n tuwri’ bahalaw bolsa bazar qatnasi’qlari’ sha`rayati’nda ayri’qsha a`hmietke ie bolmaqta. O`ytkeni, ka`rxana jumi’si’ na`tiyjelerinin` haqi’yqi’yli’g`i’, aktsionerler, investorlar, kreditorlar ha`m basqa da finans mag`li’wmatlari’nan paydalani’wshi’lardi’ biypari’q qaldi’rmaydi’.

Balanstan ti’sqari’ schetlarda ka`rxanani’n` finans jag`dayi’na ta`sir etpeytug`i’n xojali’q operatsiyalari’ esapqa ali’nsa da, keyin ala tiykari’nan bul schetlardag`i’ summalar ko`beyip ketse, olardi’n` finans jag`dayi’na ta`siri sezile baslaydi’. O`ytkeni, tovar-materialli’q bayli’qlardi’n` kirisi o`z-o`zinen balansti’n` o`zgeriwine ali’p kelmeydi, lekin bul bayli’qlardi’ qabi’l etiw ha`m saqlaw, ju`klerdin` ma`nzilin o`zgertiw ha`m ielerine jiberiw, balansqa keyin ala ka`rxanani’n` finans jag`dayi’na so`zsiz ta`sir etedi. Ma`selen, 007-«To`lewge qa`biletsiz debitorlardi’n` zi’yang`a o`tkerilip esaptan shi’g`ari’lg`an qari’zlari’» degen balanstan ti’sqari’ schetta summalar boyi’nsha tap usi’ pikirdi tiykarlaw mu`mkin. Finans jag`dayi’n ani’qlawda kelesi esapqa ali’w, atap aytqanda, bul schetta u`lken summalar esapqa ali’ng`an ha`m olardi’ keleshekte o`ndiriwge isenim bolg`an jag`daylarda za`ru`r. Bul schetqa mu`ta`jlik payda bolg`anli’g`i’ni’n` sebebi sonda, qari’zlardi’n` debitorlardi’n` to`lewge qa`biletsizligi aqi’betinde sud qarari’ boyi’nsha esaptan o`shiriliwi qari’zlar biykarlandi’ degen emes.
Qari’zdardi’n` finans jag`dayi’ jaqsi’lang`anda qari’zdi’ o`ndiriw mu`mkinshiliklerin baqlap bari’w ushi’n ju`zege kelgen payi’ttan baslap ni’zamshi’li’qta belgilengen waqi’t dawami’nda balanstan ti’sqari’ schetlarda esapqa ali’p bari’ladi’.
Bul jag`day balanstan ti’sqari’ schetlarda esapqa ali’natug`i’n ob`ektlerdi turaqli’ qadag`alap bari’w za`ru`rligin tasti’yi’qlaydi’. Bizin` pikirimizshe, balanstan ti’sqari’ schetlarda esapqa ali’natug`i’n barli’q tovar-materialli’q bayli’qlar, sonday-aq ijarag`a ali’ng`an tiykarg`i’ qurallar ha`m ka`rxana balansi’nda esapqa ali’natug`i’n bayli’qlar ushi’n belgilengen ta`rtip ha`m mu`ddetlerde inventarizatsiya etiliwi za`ru`r.
Balanstan ti’sqari’ schetlardi’n` za`ru`rligi haqqi’ndag`i’ pikir, olarda esapqa ali’natug`i’n ob`ektlerden biri—qatan` esapta turatug`i’n blankalar ekenligi menen de tu`sindiriledi. Baqlawshi’lardi’n` tasti’yi’qlawi’nsha, tovar-materialli’q bayli’qlardi’ urlaw ha`m talan-taraj etiw maqsetinde ken` tarqalg`an qa`lbekilestiriw usi’llari’nan biri—esapqa ali’nbay qalg`an qatan` esabat blankalari’nan paydalani’w, sonday-aq olardi’ qa`lbekilestiriw.
Soni’n` ushi’n ha`zirgi qollani’li’p ati’rg`an buxgalteriya esabati’nda balanstan ti’sqari’ mu`lkler, bayli’qlar, minnetlemeler ha`m dereklerdin` jag`dayi’ haqqi’ndag`i’ mag`li’wmatlardi’ sa`wlelendiriw maqsetinde finans esabati’ni’n` birinshi formasi’-«Buxgalteriya balansi’»na qosi’msha si’pati’nda ayi’ri’m «Balanstan ti’sqari’ schetlarda esapqa ali’natug`i’n bayli’qlardi’n` boli’wi’ haqqi’nda mag`li’wmat» degen qosi’msha keste kiritilgen. Onda qatan` esabat blankalari’ sha`rtli bahada bahalani’wi’ mu`mkin.