1. Buxgalteriyali’q esap schetlari’ haqqi’nda tu`sinik

Schetlardi’n` ekonomikali’q mazmuni’ boyi’nsha klassifikatsiyalani’wi’
Buxgalteriyali’q schetlardi’ ekonomikali’q mazmuni’na qaray klassifikatsiyalaw ana yaki mi’na schetlarda neler sa`wlelendiriledi? degen sorawg`a juwap beredi. Bunday gruppalaw xojali’q protsesin, oni’n` jag`dayi’n ha`m ha`reketin si’patlaw, mag`li’wmatlar ali’wda qaysi’ schetlardan paydalani’w za`ru`rligin ko`rsetedi. Soni’n` ushi’n da buxgalteriyali’q esap schetlari’ni’n` rejesi schetlardi’ ekonomikali’q mazmuni’na qarap klassifikatsiyalawg`a tiykarlani’p du`ziledi.

Buxgalteriyali’q esapti’n` schetlari’ ekonomikali’q mazmuni’na qaray eki toparg`a bo`linedi:

I. Xojali’q qarji’lari’n ha`m protsesslerin esapqa ali’wshi’ schetlar.
II. Xojali’q qarji’lari’ni’n` qurali’w dereklerin esapqa ali’wshi’ schetlar.
II.I Xojali’q qarji’lari’n ha`m protsesslerin esapqa ali’wshi’ schetlar o`z gezeginde o`ndirislik, aylani’s ha`m bo`listiriw protsesslerin esapqa ali’wshi’ schetlar topari’na bo`linedi.
O`ndiris qurallari’ (miynet buyi’mlari’ ha`m miynet qurallari’) ha`m o`ndiris protsesinin` o`zi o`ndiris protsesindegi esap ob`ektleri boli’p esaplanadi’. O`ndiris protsesin esapqa ali’w ushi’n tiykarg`i’ qurallar ha`m o`ndiris zapaslari’n ja`ne o`nimnin` o`zine tu`ser bahasi’n esaplaw maqsetinde o`ndiriske jumsalg`an qa`rejetlerdi qadag`alap bari’w mu`mkinshiligin beretug`i’n bir qansha schetlar topari’nan paydalani’ladi’. Bularg`a schetlar rejesindegi da`slepki u`sh bo`lim schetlari’ kiredi:
I. «Tiykarg`i’ qurallar materialli’q emes ha`m basqa uzaq mu`ddetli aktivler»;
II. «Tovar-materialli’q zapaslari’»
I. «Tiykarg`i’ qurallar materialli’q emes ha`m basqa uzaq mu`ddetli aktivler» bo`limine «Tiykarg`i’ qurallar», «Tiykarg`i’ qurallardi’n` eskiriwi» ha`m «Uzaq mu`ddetli ijara sha`rtnamasi’ boyi’nsha ali’ng`an tiykarg`i’ qurallar», «Materialli’q emes aktivler», «Materialli’q emes aktivler amortizatsiyasi’n esapqa ali’wshi’ schetlar», «Uzaq mu`ddetli investitsiyalardi’ esapqa ali’wshi’ schetlar» ha`m basqa da schetlar kiredi.
II. «Tovar-materialli’q zapaslari’» bo`limin esapqa ali’w ushi’n belgilengen schetlar: «Materiallardi’ esapqa ali’wshi’ schetlar», «O`sirilip ati’rg`an ha`m bag`i’wdag`i’ sharwa mallari’n esapqa ali’wshi’ schetlar», «Tiykarg`i’ o`ndiristi esapqa ali’wshi’ schetlar», «Ja`rdemshi o`ndiris», «Uli’wma o`ndiris qa`rejetleri» ha`m basqa da schetlar kiredi.
Operatsiya protsesin esapqa alatug`i’n schetlar u`sh toparg`a birlestiriw mu`mkin:
- tayar o`nimler ha`m tovarlardi’ esapqa ali’wshi’ schetlar;
- waqti’nsha bos pul qarji’lari’n esapqa ali’wshi’ schetlar;
- esap-kitaplardag`i’ qarji’lardi’ esapqa ali’wshi’ schetlar.
Birinshi topar schetlari’ operatsiya predmetlerin esapqa ali’wshi’ schetlardi’ ha`m sati’lg`an o`nimlerdi toli’q islep shi’g`ari’w o`zine tu`ser bahasi’n qa`liplestiriwshi schetlardi’ o`z ishine aladi’.
Ekinshi topar schetlar xojali’q ju`rgiziwshi sub`ekt kassasi’nda ha`m banktegi ha`r qi’yli’ schetlardag`i’ waqti’nshali’q bos pul qarji’lari’n esapqa aladi’.
U`shinshi topar schetlar esap-kitaplardag`i’ qarji’lardi’, yag`ni’y ali’natug`i’n schetlar ha`m berilgen avanslar ja`ne basqa ko`rinistegi debitorli’q qari’zlardi’ esapqa ali’w ushi’n mo`lsherlengen.
Ja`mi ja`mietlik o`nimdi qayta o`ndiriste bo`listiriw protsesi juwmaqlawshi’ protsess boli’p esaplanadi’. Bul basqi’shta xojali’q ju`rgiziwshi sub`ekttin` a`meldegi ni’zamshi’li’qqa ha`m esap siyasati’na muwapi’q o`z paydasi’nan byudjetke ha`m basqa byudjetten ti’sqari’ fondlarg`a ha`r qi’yli’ to`lemleri esap ob`ektleri boli’p esaplanadi’.
Schetlardi’n` ekonomikali’q mazmuni’na qaray si’patlani’wi’ ka`rxanalar, sho`lkemler, o`ndirislik xojali’q jumi’si’ buxgalteriyali’q esapti’n` birden-bir schetlar rejesi respublikadag`i’ birlespeler, ka`rxanalar, sho`lkemler ha`m mekemeler finans-xojali’q jumi’si’ni’n` buxgalteriyali’q esap schetlari’ rejesin du`ziwge tiykar boladi’.
Schetlardi’n` du`ziliwi ha`m belgileniwi boyi’nsha klassifikatsiyalani’wi’
Buxgalteriyali’q esap schetlari’ni’n` belgileniwine ha`m du`ziliwine qarap si’patlawda bul schetlardi’n` ne ushi’n xi’zmet etiwi, olardi’n` debet aylani’si’ni’n` ha`m qaldi’g`i’ni’n` qanday mazmung`a ieligi esapqa ali’nadi’. Bunday klassifikatsiyalaw xojali’q aylani’slari’n sa`wlelendiriwde schetlardan tuwri’ paydalani’w za`ru`rligin ani’qlawg`a ja`rdem beredi. Schetlardi’n` belgileniwine ha`m du`ziliwine qaray toparlani’wi’n u`yreniw buxgalteriya schetlari’nda xojali’q operatsiyalari’n eki jaqlama jazi’w usi’li’n o`zlestiriwge u`lken ja`rdem beredi. Buxgalteriyali’q esap schetlari’ni’n` belgileniwi ha`m du`ziliwi boyi’nsha klassifikatsiyalaw, olardi’n` ekonomikali’q klassifikatsiyalani’wi’ buxgalteriyali’q esapti’ ilimiy jolg`a qoyi’w bo`leginde tolti’radi’.
Buxgalteriyali’q esap schetlari’ o`zlerinin` belgileniwine ha`m du`ziliwine qaray to`mendegilerge bo`linedi:
1. Tiykarg`i’ schetlar
2. Ta`rtipke sali’wshi’ schetlar
3. Bo`listiriwshi schetlar
4. Kalkulyatsiya schetlari’
5. Tranzit (sali’sti’ri’wshi’) schetlar. (4.9. si’zi’lma).

1. Tiykarg`i’ schetlar xojali’q qarji’lari’ ha`m olardi’n` qurali’w dereklerin esapqa ali’w ha`m qadag`alaw ushi’n belgilengen. Olardi’n` tiykarg`i’ dep atali’wi’na sebep olarda sa`wlelendiriletug`i’n buxgalteriyali’q esap ob`ektleri-xojali’q qarji’lari’ ha`m olar derekleri xojali’q jumi’si’ni’n` tiykari’ boli’p, bularsi’z xojali’q protsesin a`melge asi’ri’w mu`mkin emes.

Tiykarg`i’ schetlar belgileniwi ha`m du`zilisine qaray aktiv ha`m passiv schetlarg`a bo`linedi.
Tiykarg`i’ aktiv schetlarda fondlardi’n` ahwali’n ha`m o`zgeriwin, qarji’landi’ri’w, ka`rxanani’n` minnetlemeleri ha`m kreditorlar menen esaplasi’wlardi’ esapqa ali’w ushi’n belgilengen. Bularg`a «Ustav fondi’», «Banktin` qi’sqa mu`ddetli ssudalari’», «Xi’zmetkerler menen miynetke haqi’ to`lew boyi’nsha esaplasi’wlar» ha`m basqa da schetlar kiredi.
2. Ta`rtipke sali’wshi’ schetlar. Bizge belgili, tiykarg`i’ schetlarda xojali’q qarji’lari’, olardi’n` qurali’w derekleri ha`m esap-kitaplar sa`wlelendirilip, olardi’n` o`zgesheligine qaray gruppalanadi’. Bul schetlarda sa`wlelendirilgen qarji’lar ha`m olardi’n` qurali’w derekleri tiyisli mag`li’wmatlar ja`rdeminde ani’qlasti’ri’w za`ru`rligi tuwi’li’p qaladi’. Ma`selen, tiykarg`i’ qurallar qabi’l etilgennen paydalani’wg`a jaramsi’z dep tabi’li’p, esaptan shi’g`ari’lg`ang`a shekem «Tiykarg`i’ qurallardi’ esapqa ali’wshi’ schetlar» dep atalg`an tiykarg`i’ aktiv schetlarda baslang`i’sh quni’ boyi’nsha esapqa ali’ni’p bari’ladi’. Tiykarg`i’ qurallar paydalani’w bari’si’nda eskiredi ha`m olardi’n` bul eskirgen bo`legi o`ndirilgen o`nim (ori’nlang`an jumi’s, ko`rsetilgen xi’zmet)nin` o`zine tu`ser bahasi’na amortizatsiya aji’ratpasi’ ko`rinisinde bo`leklep qosi’p bari’ladi’. Xojali’qqa basshi’li’q etiw ha`m oni’ basqari’w ushi’n «Tiykarg`i’ qurallardi’ esapqa ali’wshi’ schetlar» schetlar mag`li’wmatlari’n tiykarg`i’ qurallardi’n` eskiriwi haqqi’nda qosi’msha mag`li’wmatlar menen sali’sti’ri’w kerek boladi’. Bunday mag`li’wmatlardi’ ali’wda ta`rtipke sali’wshi’ schetlar dep atalg`an bir topar schetlardan paydalani’ladi’.
Ta`rtipke sali’wshi’ schetlar basqa buxgalteriyali’q schetlarda sa`wlelendirilgen ko`rsetkishlerdi ta`rtipke sali’w ushi’n xi’zmet etedi. Bunday schetlardan paydalani’w esapta toli’q ha`m ani’q mag`li’wmatlar ali’w za`ru`rliginen kelip shi’qqan boli’p, esap ob`ektlerin buxgalteriyali’q schetlarda eki bahada, yag`ni’y balans quni’ ha`m qaldi’q quni’ boyi’nsha sa`wlelendiriw mu`mkinshiligin jarati’p beredi.
Ta`rtipke sali’wshi’ schetlar eki toparg`a bo`linedi:
a). toli’qti’ri’wshi’ schetlar; b) kontrar schetlar.
Kontrar ta`rtipke sali’wshi’ schetlar balansta ta`rtipke sali’ni’wshi’ schet penen birge sa`wlelendiriledi. Ta`rtipke sali’wshi’ schetlardi’n` du`ziliwine ha`m wazi’ypasi’na qarap kontrar schetlar da eki toparg`a: a) kontr-aktiv ta`rtipke sali’wshi’ schetlar; b) kontr-passiv ta`rtipke sali’wshi’ schetlarg`a bo`linedi.
Kontr-aktiv ta`rtipke sali’wshi’ schetlar balansti’n` aktiv bo`leginde bo`lek statyalar si’pati’nda o`zi menen baylani’sli’ aktiv schetlardan keyingi qatarda ko`rsetilip, sa`wlelendirilgen xojali’q qarji’lari’ni’n` summasi’n ta`rtipke saladi’, yag`ni’y aktivlerdin` sap quni’n ani’qlaw ushi’n xi’zmet etedi. Kontr-aktiv ta`rtipke sali’wshi’ schetqa «Tiykarg`i’ qurallardi’n` eskiriwin esapqa ali’wshi’ schetlar» mi’sal boli’p, ol ta`rtipke sali’wshi’ «Tiykarg`i’ qurallar» tiykarg`i’ aktiv scheti’nan keyingi qatarda ko`rsetiledi, yag`ni’y oni’ ta`rtipke sali’p turadi’.
Basqasha etip aytqanda, «Tiykarg`i’ qurallardi’n` eskiriwin esapqa ali’wshi’ schetlar» tiykarg`i’ qurallardi’n` eskiriwi haqqi’ndag`i’ mag`li’wmatlardi’ ali’wda paydalani’ladi’. Bul schetti’n` kreditinde tiykarg`i’ qurallardi’n` kollani’lw da`wirindegi eskiriwi, al debetinde isten shi’qqan yaki o`zimizde kollani’li’p basqa ka`rxanalarg`a biypul berilip ati’rg`an tiykarg`i’ qurallardi’n` esaptan shi’g`ari’li’wi’ ko`rsetiledi. «Tiykarg`i’ qurallardi’n` eskiriwin esapqa ali’wshi’ schetlar»di’n` qaldi’g`i’ tek kreditte boladi’ ha`m xojali’qtag`i’ tiykarg`i’ qurallardi’n` eskiriw summasi’n bildiredi. Bul qaldi’q ja`rdeminde tiykarg`i’ qurallardi’n` qaldi’q quni’ ani’qlanadi’, yag`ni’y tiykarg`i’ qurallardi’n` balans summasi’ («Tiykarg`i’ qurallardi’ esapqa ali’wshi’ schetlar»di’n` debet qaldi’g`i’)nan eskiriw summasi’n («Tiykarg`i’ qurallardi’ esapqa ali’wshi’ schetlar»di’n` kredit qaldi’g`i’) ayi’ri’p taslanadi’.
Kontr-passiv ta`rtipke sali’wshi’ schetlar balansti’n` passiv bo`leginde bo`lek statyalar si’pati’nda ko`rsetilip, balansti’n` passivinde sa`wlelendirilgen belgili schetlardi’n` qaldi’qlari’n ta`rtipke saladi’. Bug`an «Ustav kapital» passiv scheti’n ta`rtipke sali’p turatug`i’n «Sati’p ali’ng`an jeke aktsiyalardi’ esapqa ali’wshi’ schetlar» mi’sal bola aladi’.
Toli’qti’ri’wshi’ ta`rtipke sali’wshi’ schetlar belgili xojali’q operatsiyalari’n bo`lek-bo`lek esapqa ali’p, tiykarg`i’ schetlarda esapqa ali’ng`an ob`ektlerdi bahalawda paydalani’ladi’. Ta`rtipke sali’ni’wi’ kerek bolg`an schetlardi’n` mag`li’wmatlari’ balansti’n` qaysi’ bo`leginde ko`rsetilse, toli’qti’ri’wshi’ ta`rtipke sali’wshi’ schetlardi’n` mag`li’wmatlari’ da usi’ bo`limde sa`wlelendiriledi.
Toli’qti’ri’wshi’ ta`rtipke sali’wshi’ schetlar aktiv ha`m passiv toli’qti’ri’wshi’ ta`rtipke sali’wshi’ schetlarg`a bo`linedi. Ma`selen, «Materiallardi’ tayarlaw ha`m sati’p ali’w» scheti’.
Aktiv toli’qti’ri’wshi’ ta`rtipke sali’wshi’ schetqa materiallardi’ esapqa ali’wshi’ schetlar tiykarg`i’ aktiv schetlardi’ toli’qti’ratug`i’n «Materiallar quni’ndag`i’ pari’qlar» scheti’ mi’sal bola aladi’. Onda preyskurant bahalar boyi’nsha esapqa ali’natug`i’n materiallardi’ bahalawdi’ tolti’ratug`i’n summalar sa`wlelendiriledi. O`ytkeni, sati’p ali’ng`an materiallardi’n` haqi’yqi’y o`zine tu`ser bahasi’n ani’qlaw ushi’n tiykarg`i’ aktiv schetlar esaplang`an «Materiallardi’ esapqa ali’wshi’ schetlar»da esapqa ali’ng`an preyskurant bahasi’na «Materiallar quni’ndag`i’ pari’qlar» degen aktiv toli’qti’ri’wshi’ ta`rtipke sali’wshi’ schettag`i’ qaldi’qlar summasi’ qosi’ladi’.
Awi’l xojali’q ka`rxanalari’nda toli’qti’ri’wshi’ ta`rtipke sali’wshi’ schetlar wazi’ypasi’n analitikali’q schetlar da ori’nlaydi’.
Passiv toli’qti’ri’wshi’ ta`rtipke sali’wshi’ schetqa «Ustav kapitali’» tiykarg`i’ passiv scheti’n tolti’ratug`i’n «Aylani’s qarji’lari’ni’n` asqan bo`legi ha`m tolti’ri’li’wi’ ushi’n byudjetten qarji’landi’ri’w» analitikali’q scheti’ mi’sal bola aladi’.
3. Bo`listiriwshi schetlar. Bul schetlar ka`rxanani’n` ayi’ri’m tu`rdegi qa`rejetlerin esapqa ali’w ha`m o`zine tu`ser baha ob`ektlerine bo`listiriw maqsetinde qollani’ladi’. Bo`listiriwshi schetlar o`z gezeginde ji’ynap-bo`listiriwshi ha`m qadag`alawshi’-bo`listiriwshi (esabat da`wirleri arali’g`i’nda bo`listiriwshi) schetlarg`a bo`linedi.
Ji’ynap-bo`listiriwshi schetlar o`ndiristi basqari’w, sho`lkemlestiriw ha`m o`ndiris protsesslerine xi’zmet ko`rsetiw shi’g`i’nlari’n ji’ynaw ha`m olardi’ keyin ala tiyisli esap ob`ektlerine bo`listiriw ushi’n mo`lsherlengen. Bunday schetlardi’ qollani’w za`ru`rliginin` eki sebebi bar. Birinshiden, ayi’ri’m qa`rejetler jumsali’ng`an waqti’nda olardi’ esapqa ali’w ushi’n belgilengen esap ob`ektlerine tikkeley jazi’w mu`mkinshiligi bolmaydi’, ekinshiden, bul schetlar (ji’ynap-bo`listiriwshi schetlar) qa`rejetler normativin qadag`alaw ushi’n qollani’ladi’. Ji’ynap-bo`listiriwshi schetlarda ja`mlengen qa`rejetler esabat da`wiri tamamlang`annan son` tiyisli esap ob`ektlerine bo`listiriledi. Ji’ynap-bo`listiriwshi schetlarg`a «Uli’wma o`ndiris qa`rejetlerin esapqa ali’wshi’ schetlar» kiredi.
Qadag`alaw-bo`listiriwshi (esabat da`wiri arali’g`i’nda bo`listiriwshi) schetlar ma`lim xojali’q protsesinde qi’li’ng`an qa`rejetlerdi esapqa ali’w ha`m olardi’ bir-birine baylani’sli’ bolg`an esabat da`wirleri arali’g`i’nda bo`listiriw ushi’n ha`m keyin ala payda boli’wi’ mu`mkin bolg`an qa`rejetlerdi qaplaw ha`m bul qa`rejetlerdi o`ndirilgen o`nimnin` o`zine tu`ser bahasi’na tuwri’ qosi’w ushi’n qollani’ladi’. Bunday schetlarg`a «Kelesi da`wir qa`rejetlerin esapqa ali’wshi’ schetlar» ha`m «Kelesi qa`rejetler ha`m to`lemler rezervlerin esapqa ali’wshi’ schetlar» mi’sal bola aladi’.
«Kelesi da`wir qa`rejetlerin esapqa ali’wshi’ schetlar» aktiv schetlar boli’p, olardi’n` debetinde kelesi esabat da`wirleri ushi’n bul esabat da`wirinde islengen shi’g`i’nlar, kreditte bolsa usi’ shi’g`i’nlardi’ o`ndirislik qa`rejetlerge qosi’w waqti’ kelgende olardi’n` bo`listiriliwi sa`wlelendiriledi. Bul schetlardi’n` tek debetinde g`ana qaldi’q qali’wi’ mu`mkin ha`m kelesi esabat da`wirleri dawami’nda o`ndirislik shi’g`i’nlarg`a qosi’li’wi’ kerek bolg`an qa`rejetler boli’p esaplanadi’.
«Kelesi da`wir qa`rejetlerin esapqa ali’wshi’ schetlar»di’n` du`ziliwi to`mendegishe ( 3.5-si’zi’lma)