1. Buxgalteriyali’q esap schetlari’ haqqi’nda tu`sinik

Schetlardi’n` balansqa qatnasi’ ha`m toli’qli’q da`rejesine qaray klassifikatsiyalani’wi’.
Buxgalteriyali’q esapti’n` schetlari’ balansqa qatnasi’ boyi’nsha:
1. Aktiv ha`m passiv schetlar
2. Balans schetlari’ ha`m balanstan ti’sqari’ schetlar boli’p bo`linedi.
Aktiv ha`m passiv schetlar 4.1. paragrafta toli’q ko`rip shi’g`i’lg`an.
Balans schetlari’ bul ka`rxanag`a tiyisli qarji’lardi’ esapqa ali’w ushi’n mo`lsherlengen. Olar balans statyalari’na tiykarlani’p ashi’ladi’.
Balanstan ti’sqari’ schetlar. Waqti’nsha ka`rxana i’qti’yari’nda boli’p, oni’n` balansi’nda sa`wlelendirilmeytug`i’n mal-mu`lkler balanstan ti’sqari’ schetlarda esapqa ali’nadi’. Bunday mal-mu`lkler qaysi’ ka`rxanag`a tiyisli bolsa, sol ka`rxanani’n` balansi’nda sa`wlelendiriledi. Balanstan ti’sqari’ schetler balans schetlari’nan tu`pten pari’q qi’ladi’. Olarda jazi’wlar bir jaqlama jazi’ladi’. Yag`ni’y, balanstan ti’sqari’ schetlar o`z-ara da, basqa schetlar menen de korrespondentsiyalanbaydi’.
Balanstan ti’sqari’ schetlardi’ du`ziliwine qaray aktiv schetlar qatari’na kiritiw mu`mkin. Olardi’n` debetinde waqti’nsha ka`rxana i’qti’yari’nda boli’p, og`an tiyisli bolmag`an tovar-mu`lkler ha`m bul tovar-mu`lklerge tiyisli minnetlemelerdin` qaldi’g`i’ ha`m ko`beyiwi, al kreditte kemeyiwi ko`rsetiledi.
Evropa ma`mleketlerinde balanstan ti’sqari’ schetlar qollani’lmaydi’, buxgalteriyali’q esapti’n` barli’q ob`ektleri balans schetlari’nda esapqa ali’nadi’.
«Xojali’q ju`rgiziwshi sub`ektler finansli’q-xojali’q xi’zmeti buxgalteriyali’q esap schetlar rejesi ha`m oni’ qollani’w boyi’nsha ko`rsetpe» degen №21 Buxgalteriyali’q esapti’n` Milliy standarti’na muwapi’q balanstan ti’sqari’ schetlar—ka`rxanag`a tiyisli bolmag`an, yag`ni’y waqti’nsha ka`rxana biyliginde bolg`an aktivler, sha`rtli huqi’qlar ha`m minnetlemeler boli’wi’ ha`m ha`reketi haqqi’ndag`i’ mag`li’wmatlardi’ uli’wmalasti’ri’w ushi’n mo`lsherlengen schetlar. Bul schetlardi’n` qaldi’qlari’ xojali’q ju`rgiziwshi sub`ekttin` finans esabati’nda balansqa qosi’msha si’pati’nda beriledi, lekin olarda sa`wlelendiriletug`i’n xojali’q operatsiyalari’ finans na`tiyjelerine ta`sir ko`rsetpeydi.
Joqari’da ati’ atalg`an buxgalteriyali’q esap milliy standarti’nda ka`rxanag`a tiyisli bolmag`an, lekin waqti’nsha oni’n` qaramag`i’nda bolg`an, sha`rtli huqi’qlardi’ ha`m minnetlemelerdi esapqa ali’w ushi’n to`mendegi balanstan ti’sqari’ schetlar mo`lsherlengen:
001 «Qi’sqa mu`ddetli ijarag`a ali’ng`an tiykarg`i’ qurallar»
002 «Juwapkerli saqlawg`a qabi’l etilgen tovar-materialli’q bayli’qlar»
003 «Qayta islewge qabi’l etilgen tovar-materialli’q bahali’qlar»
004 «Komissiyag`a qabi’l etilgen tovarlar»
005 «Ornati’w ushi’n qabi’l etilgen u`skeneler»
006 «Qatan` esabat blankalari’»
007 «To`lewge uqi’psi’z debitorlardi’n` zi’yang`a o`tkerilip esaptan shi’g`ari’lg`an qari’zi’»
008 «Minnetlemelerdi ha`m to`lemlerdi ta`miyinlew-ali’ng`anlari’»
009 «Minnetlemelerdi ha`m to`lemlerdi ta`miyinlew-berilgenleri»
010 «Uzaq mu`ddetli ijara sha`rtnamasi’ boyi’nsha berilgen tiykarg`i’ qural»
011 «Ssuda sha`rtnamasi’ boyi’nsha berilgen tiykarg`i’ qural»
012 «Kelesi da`wirlerde sali’q sali’natug`i’n bazadan shi’g`ari’latug`i’n qa`rejetler»
013 «Waqti’nshali’q sali’q jen`illikleri»
014 «Paydalani’wdag`i’ inventar ha`m xojali’q u`skeneleri»
Eger ka`rxanalarda tiykarg`i’ schetlarg`a jeterli da`rejede itibar berilip ati’rg`an bolsa, balanstan ti’sqari’ schetlardi’n` roli ha`m a`hmieti a`meliyatta ko`p jag`daylarda ta`n ali’nbasli’g`i’, olarda sa`wlelendiriletug`i’n mag`li’wmatlardi’n` to`menlewine ali’p keledi. Qag`i’ydag`a muwapi’q balanstan ti’sqari’ schetlar bul ka`rxanag`a tiyisli bolmag`an, lekin belgili mu`ddetke oni’n` biyliginde bolatug`i’n yaki saqlanatug`i’n qarji’lardi’ ha`m minnetlemelerdi ha`m olardi’n` ha`reketin esapqa ali’w ushi’n mo`lsherlengen.
Bizin` pikirimizshe, balanstan ti’sqari’ schetlardi’n` tiykarg`i’ funktsiyalari’ to`mendegilerden ibarat:
-a`meldegi ni’zam hu`jjetleri ha`m normativlik hu`jjetlerge muwapi’q bul ka`rxanag`a tiyisli bolmag`an mu`lkler qarji’lar ha`m minnetlemeler u`stinen qadag`alawdi’ ta`miyinlew;
-balanstan ti’sqari’ schetlarda esapta turg`an mu`lklerdin` saqlani’wi’ u`stinen qadag`alawdi’ ta`miyinlew;
-bul schetlarda esapta turg`an qarji’lar ha`reketin, hu`jjetler menen ra`smiylestiriw;
-ka`rxanani’n` kreditke qa`biletliligin ha`m finans turaqli’li’g`i’n bahalaw, basqari’w mu`ta`jligi ushi’n za`ru`r toli’q ha`m isenimli mag`li’wmatlar menen ta`miyinlew.
Ko`rsetip o`tilgenindey, balanstan ti’sqari’ schetlarda ka`rxanag`a qarasli’ bolmag`an, lekin waqti’nshali’q oni’n` i’qti’yari’nda bolg`an: ijarag`a ali’ng`an tiykarg`i’ qurallar, qayta islew ushi’n qabi’l etilgen materialli’q bayli’qlar si’yaqli’lar esapqa ali’nadi’. Bul qi’mbat bahali’qlar buxgalteriyali’q esapta a`piwayi’ sistemada, yag`ni’y eki jaqlama jazi’w qag`i’ydasi’nan paydalanbastan sa`wlelendiriledi.
Balanstan ti’sqari’ esap a`piwayi’ sistema boyi’nsha ju`rgizilgenligi sebepli balanstan ti’sqari’ schetlardag`i’ ko`rsetkishlerdin` bir bo`legi natural o`lshemlerinde sa`wlelendiriliwi mu`mkin. Sonday-aq, bul schetlarda mag`li’wmattan paydalani’wshi’lar ushi’n za`ru`r bolg`an tiykarg`i’ ko`rsetkishler, atap aytqanda, esabat da`wiri basi’na ha`m aqi’ri’na bolg`an qaldi’qlardi’ sa`wlelendiredi.
Balanstan ti’sqari’ schetlar boyi’nsha esap ju`rgiziw ka`rxana basshi’si’ni’n` buyri’g`i’ menen buxgalteriyali’q xi’zmetkerlerinin` birine ju`kletiledi. Bunnan ti’sqari’, buxgalteriyada balanstan ti’sqari’ schetlar boyi’nsha esapti’ sho`lkemlestiriw ta`rtibi sa`wlelendirilgen xi’zmet wazi’ypalari’ni’n` ko`rsetpesi islep shi’g`i’li’wi’ lazi’m. Balanstan ti’sqari’ schetlardi’ depozit-mu`lk, qadag`alaw, sha`rtli huqi’q ha`m minnetlemelerdi esapqa alatug`i’n schetlarg`a klassifikatsiyalaw mu`mkin. (3.3. si’zi’lma).
Balanstan ti’sqari’ schetlar

		Balanstan ti’sqari’ schetlar
Depozit-mu`lk schetlar		Qadag`alaw schetlari’			Sha`rtli hu`qi’q ha`m minnetlemeler schetlari’

3.3. si’zi’lma. Balanstan ti’sqari’ schetlardi’n` klassifikatsiyalani’wi’

Balanstan ti’sqari’ schetlarg`a tiyisli operatsiyalardi’ esapta sa`wlelendiriw boyi’nsha u`lgi jazi’wlar

№	Operatsiyalardi’n` mazmuni’	Debet	Kredit
1	Tiykarg`i’ qurallar qi’sqa mu`ddetli sha`rtnama boyi’nsha ali’ng`anda	001
2	Ilgeri qi’sqa mu`ddetli ijarag`a ali’ng`an tiykarg`i’ qural lizing beriwshige qaytarg`anda		001
3	Tovar-materialli’q bayli’qlar juwapli’ saqlaw ushi’n qabi’llang`anda	002
4	Ilgeri juwapli’ saqlawg`a qabi’l etilgen tovar-materialli’q bayli’qlar ielerine qaytari’p berilgende		002
5	Shiyki zat ha`m materiallar qayta islew ushi’n buyi’rtpashi’dan qabi’l etilgende	003
6	Shiyki zat ha`m materiallar quni’ qayta islengennen son` esaptan o`shirilgende ha`m buyi’rtpashi’g`a qaytari’p berilgende		003
7