1-bob. Dasturiy ta’minotni konstruksiyalashga kirish §

§ 1.3. Dasturiy ta’minotni konstruktsiyalash bosqichlari 
Boshlang’ich bosqichlarda bu jarayonni ko’p jihatdan hamda ishlanma sifati 
va mehnat sarfini aniqlovchi prinsipial yechimlar qabul qilinishi mumkin: 
➢
dasturiy ta’minot arxitekturasini tanlash; 
➢
foydalanish interfeysi tipi va hujjatalr bilan ishlash texnologiyasini tanlash; 

---

12 
➢
ishlanmaga yondashuvni (tuzilmani yoki obyektni) tanlash; 
➢
dasturlash tili va muhitini tanlash 
Bu yechimlar nima loyihalashini qanday xarakteristikalarga ega, qanday 
vositalar bilan bajarilishini aniqlaydi. Dasturiy ta’minot arxitekturasini tanlash. 
Dasturiy ta’minot arxitekturasi deb uni tuzishning bazaviy konsepsiyalari 
jamlanmasiga aytiladi. Dasturiy ta’minot arxitekturasi yechilayotgan masalalar 
murakkabligi, ishlanayotgan dasturiy ta’minot universallik darajasi va uning birorta 
nusxasi bilan bir vaqtda ishlanayotgan foydalanuvchilar soni bilan aniqlanadi. 
−
bir foydalanuvchili arxitektura dasturiy ta’minot personal kompyuterda 
ishlayotgan bitta foydalanuvchiga mo’ljallangan; 
−
ko’p foydalanuvchili arxitektura lokal yoki global tarmoqda ishlashga 
mo’ljallangan. 
Bundan tashqari bir foydalanuvchi arxitektura doirasida: 
−
dasturlar; 
−
dastur paketlari; 
−
dasturiy komplekslar; 
−
dasturiy sistemalar. 
Ko’p foydalanuvchili arxitektura «mijoz-server» prinsipi bo’yicha tuzilgan 
sistemalarni amalga oshiradi. Dastur deb kompyuterga jo’natilgan konkret masalani 
yechish uchun bajarish zarur bo’lgan amallar ketma-ketligini aniq tavsiflovchi 
ko’rsatmalar majmuasiga aytiladi.
Tuzilishli yondashuvda qo’yilgan masalani yechish jarayonida bir-birini 
chaqiruvchi ichki dasturlar iyerarxiyasidan obyektli yondashuvda – bajarish uchun 
maxsus sinflar ishlab chiqilgan bir-biri bilan xabar almashinuvchi obyektlar 
jamlanmasi. Dastur bu holda qism dasturlar standart kutubxonalari foydalanadigan 
alohida kompilisiyalanuvchi dasturiy birlikdan iborat bo’lib, odatda o’zining 
kutubxonalarini tashkil etmaydi. Bu arxitekturaning unchalik katta bo’lmagan 
masalalarni yechishda foydalaniladigan eng sodda turi. 
Dasturlar paketlari biror amaliy soha masalalarni yechadigan dasturlar 
jamlanmasi. Masalan, grafik dasturlar paketi, matematik dasturlar paketi. Bunday 

---

13 
paket dasturlar o’zaro ma’lum amaliy sohaga tegishliligi bilan bog’langan. Dasturlar 
paketlari har biri o’zi zarur ma’lumotlar va natijalarni chiqaradigan alohida dasturlar 
jamlanmasini amalga oshiradi. Ular – dasturlar kutubxonasi. 
Dasturiy komplekslar bitta amaliy soha murakkab masalalarni biror sinfini 
yechishni birgalikda ta’minlovchi dasturlar jamlanmasidan iborat. Bunday 
masalalarni yechish uchun kompleksning dasturlarini chaqirib bir nechta qism-
masalalarni yechish zarurati paydo bo’ladi. Dasturlar va dasturiy kompleksni tanlash 
maxsus dastur – murakkab bo’lmagan interfeysini ta’minlovchi va biror ma’lumotli 
axborotni berishi mumkin bo’lgan dispetcher bajaradi. 
Dasturlar paketidan dasturiy komplekslar bilan farq qiladigan bir nechta 
dastur ketma-ket yoki siklik ravishda bitta masalani yechish uchun chaqirilishi 
mumkin, demak, bitta foydalanuvchi loyihasi doirasida berilgan ma’lumotlar va 
chaqiruvlar natijalarini saqlash maqsadga muvofiq. Bu holda dasturlar alohida yoki 
birgalikda kompilinerlanuvchi dasturiy birliklar kabi amalga oshiriladi, berilgan 
ma’lumotlar esa operativ xotirada yoki fayllarda saqlanadi. 
Dasturiy komplekslardan farqli dasturiy sistemaga kiruvchi dasturlar umumiy 
ma’lumotlar orqali o’zaro ta’sirda bo’ladi. Dasturiy sistemalar odatda rivojlangan va 
ichki interfeyslarga ega, bu esa ularni puxta loyihalashni talab etadi. Ko’p 
foydalanuvchili dasturiy sistemalar odatdagi dasturiy sistemalardan farqli dasturiy 
ta’minot alohida komponentlar o’zaro ta’sirini tashkil etishi lozim, bu esa uni ishlab 
chiqishni yanada qiyinlashtiradi. Bunday dasturiy ta’minotni ishlab chiqish uchun 
maxsus texnologiyalar yoki platformalar, masalan, CORBA, COM, Java va h.k. 
texnologiyalar ishlatiladi. 
Foydalanuvchi interfeys tipini tanlash. To’rtta foydalanish interfeyslar tiplari 
farqlanadi: 
−
primitiv – ishning yagona ssenariysini, masalan, ma’lumotlarni kiritish – 
qayta ishlash – natijalarni chiqarishni amalga oshiradi; 
−
menyu – amallari iyerarxik tuzilmalarga shakllangan ishning ssenariylari 
to’plamini, masalan, «qo’yish», «faylni qo’yish», «simvolni qo’yish» va h.k.larni 
bajaradi; 

---

14 
−
erkin novigasiyali – iyerarxiya darajalariga bog’lanmagan va ishning konkret 
qadamida mumkin bo’lgan amallar to’plamini aniqlashni ko’zda tutadigan 
ssenariylar to’plamini amalga oshiradi, bu shaklning interfeyslari asosan Windows 
ilovalardan foydalanadi; 
−
to’g’ridan-to’g’ri manipulasiyalash – obyektlar ustidagi amallarda taqdim 
etilgan ssenariylar to’plamini bajaradi, asosiy amallar sichqoncha bilan obyektlar 
piktogrammalarini siljitish bilan amalga oshiriladi, bu shaklli erkin novigasiyali 
interfeysga muqobil bo’lib Windows operasion tizimi o’zining interfeysida amalga 
oshirilgan. 
Foydalanuvchi interfeys tipi ishlanmaning murakkabligi va mehnat sarfini 
belgilaydi. Dasturiy ta’minotni ishlab chiqishning obyektli – yo’naltirilgan vizual 
muhitlari dasturlashga hodisaviy yondashuvdan foydalanadi va erkin novigasiyali 
interfeyslarni yaratishga mo’ljallangan bo’lib, bunday interfeyslarni ishlab chiqish 
mehnat sarfini jiddiy kamaytirdi va to’g’ridan-to’g’ri monipulyasiyalash 
interfeyslarni amalga oshirishni soddalashtirdi. 
Interfeys tipini tanlash hujjatlar bilan ishlash texnologiyalarini tanlashni o’z 
ichiga oladi. Ikkita texnologiya mavjud:
−
bir hujjatli, u bir hujjat interfeys (SDI – Single Document Interface) ni ko’zda 
tutadi; 
−
ko’p hujjatli, u ko’p hujjat interfeys (MDI – Multiple Document Interface) ni 
ko’zda tutadi. 
Ko’p hujjatli texnologiya dasturiy ta’minot bir nechta hujjatlar bilan bir 
vaqtda ishlaganda, masalan, bir nechta matn yoki bir nechta tasvirlar bilan 
ishlaganda foydalaniladi. Bir hujjatli – agar bir nechta hujjatlar bilan bir vaqtda 
ishlash zarurati bo’lmasa, hozirgi kutubxonalardan foydalanib ko’p hujjatli 
interfeyslarni ishlatish mehnat sarfi birinchisiga qaraganda 3...5% yuqori. 
Ishlanmaga yondashuvni tanlash. Agar erkin novigasiyali yoki to’g’ridan-
to’g’ri manipulyasiyali interfeys tanlangan bo’lsa, u holda hodisaviy dasturlash va 
obyektli yondashuvdan foydalaniladi, chunki zamonaviy vizual dasturlash muhitlari 
Visual C++, Delphi, Builder C++ va ularga o’xshashlar kutubxona sinflari 

---

15 
obyektlari ko’rinishida interfeys komponentlarni taqdim etadi. Bunda predmet soha 
murakkabligiga bog’liq holda dasturiy ta’minot obyektlardan foydalanish orqali 
yoki sof prosedurali ravishda amalga oshirilishi mumkin, faqat bundan boshqa 
prinsipda tuzilgan Perl kabi internet-ilovalarni ishlab chiqishni maxsus tillardan 
foydalanish hollari mustasno. Primitiv interfeys va menyu tipidagi interfeys 
tuzilmali obyektli yondashuvlar bilan muvofiqlashadi. Shuning uchun yondashuvni 
tanlash qo’shimcha axborotdan foydalanish bilan amalga oshadi. Obyektli 
yondashuv juda katta dasturiy sistemalar (universal dasturlash tilida 100000 dan 
ko’p bo’lgan operatorlar mavjud) ini va predmet soha obyekt tuzilishi aniq 
ifodalangan hollarda samarali. Shuningdek u dasturiy ta’minot samaradorligiga 
qattiq cheklashlarda ham foydalaniladi.