1 author: Murodjon Isagaliev Fergana State University, Uzbekistan, Fergana 23

Sug‘oriladigan tipik bo‘z tuproqlar maydonidan yuvilgan tuproq, azot, fosfor va kaliy miqdori, tonna (Mirzajonov Q.M., Nurmatov Sh. 2000).

Viloyatlar	Maydoni, ga.	Bir yilda yuvilgan
		Tuproq	Chirindi	Azot	Fosfor	Kaliy
Andijon	26000	2080000	20800	2080	2080	2600
		2600000	26000	2600	2600	3120
Qashqadaryo	37000	2960000	29600	2960	2960	3700
		3700000	37000	3700	3700	4400
Namangan	28000	2240000	22400	2240	2240	2800
		2800000	28000	2800	2800	3360
Samarqand	142000	11360000	113600	11360	11360	14200
		14200000	142000	14200	14200	17040
Sirdaryo	22000	1760000	17600	1760	1760	2200
		2200000	22000	2200	2200	2640
Surxondaryo	22000	1760000	17600	1760	1760	2200
		2200000	22000	2200	2200	2640
Toshkent	101000	8080000	80800	8080	8080	10100
		10100000	101000	10100	10100	12120
Farg‘ona	17000	1360000	13600	1360	1360	1700
		1700000	17000	1700	1700	2040
Jami:	395000	31000000	316000	31600	31600	39500
	39500000	395000	39500	39500	39500	47400

Eroziya jarayonida katta miqdorda tuproq va u bilan birgalikda oziqa elementlari yuvilib ketadi, natijada tuproq unumdorligi pasayadi.

Irrigatsiya eroziyasiga o‘rtacha chalingan yerlarda g‘o‘za hosili gektariga 5-6, kuchli darajada eroziyaga uchragan yerlarda 8-10 ts/ga miqdorda, ya’ni paxta kamayadi, sifati ham pasayadi.

Rivojlangan mamlakatlarda eroziyaga qarshi kurash ustuvor yo‘nalish hisoblanadi. Germaniya, Chexiya, Ruminiya, Bolgariya, Yugoslaviya, Italiya, Yaponiya davlatlarida yuvilib ketgan tuproqni to‘plab o‘z o‘rniga qaytarish yo‘lga qo‘yilgan.

Bizning mamlakatimizda bu kabi ishlarga garchand eroziya kuchli bo‘lsada deyarli e’tibor berilmaydi.

Shamol eroziyasi Qo‘qon guruhi tumanlaridagi yerlarda kuchli va o‘rtacha - 7%, kuchsiz 15% ni tashkil qiladi. Quruq bo‘z tuproqda gumus 63-70 t/ga. Voha bo‘z tuproqda 80-160 t/ga.

Keyingi 15-20 yilda sho‘rlangan yerlar maydoni 0,8 mln/ga ga oshdi. Bu albatta unumdorlikni kamayishiga olib keldi. Unumdorlikni esa oshirish yo‘llari ko‘p bo‘lib, ulardan biri mineral o‘g‘itlar yordamidadir.

Jahon amaliyoti keyingi yillarda nisbatan past me’yorga o‘tish. Masalan; AQSH da paxta etishtirishda 150 kg/ga N ishlatilsa, bizda sug‘oriladigan tipik bo‘z tuproqda 30-35 ts/ga hosil olish uchun 200-250 kg/ga gacha N sarflanadi. Fosfor 150 kg/ga, kaliy 100-120 kg/ga solinadi. Endi bu miqdorlarni to‘qga aylantirib ko‘rsak kattagina raqamni tashkil qiladi. Bundan tashqari mineral o‘g‘itlar va boshqa yo‘llar bilan Mo, Mn, Ti, Sa, S, F,... yerga tushadi. Bularni hammasi oqibatda yerning unumdorligiga, ya’ni sifat bahosiga ta’sir qiladi.

1. 
   - kadastr zonaga (0-20 ball) sug‘oriladigan yerlarimizni 0,2% kiradi, ular kuchsiz gipsli, gumusi juda kam, adabiyotlarda "bez gumusnqe" deyilgan bu noto‘g‘ri, gumussiz tuproq bo‘lmaydi. Xullas eng past sifatli yerlar bo‘lab I-II klassga kiradi.
   
2. 
   - kadastr zonaga III-IV klass yerlar kiradi, ular sug‘oriladigan yerlarga nisbatan 23,1% (21-40 ball), me’yoriy unumdorligi 12 ts/ga gacha paxta.
   
3. 
   - kadastr zona 41-50 ball, 18-24 ts/ga - 43%.
   
4. 
   - kadastr zona 61-80 ball, bunday yerlar sug‘oriladigan yerlarga nisbatan 26, %.
   
5. 
   - kadastr zona IX-X klass, 81-100 ball, o‘rtacha me’yoriy hosildorlik 32 ts/ga, paxtaning maydoni 2,9% ni tashkil qiladi.
   

1990-1999 yillarda 260 ming gektar maydonda ball boniteti 10 ballgacha pasayib ketgan.

Har bir gektar yerdan olinadigan hosil qishloq xo‘jalik ekin turi va yerning bonitet balli dehqonning qalb qo‘riga bog‘liq. Ayni bir vaqtda ma’lum me’yoriy qoidalarga ham to‘g‘ri keladi, jumladan:

paxta - 0,4 ts/ga;

birinchi yil beda - 1 ts/ga;

don uchun makkajo‘xori - 0,75; ikkinchi - uchinchi o‘rim beda - 2,0; boshoqli don - 0,6;

hosil uchun makka - 6,50; oziqabop qand lavlagi - 9,5;

kartoshka - 6,0, ya’ni bir ball bonitetga mos hosil beradi.

Keyingi yillarda (1993 y.) 114 ming gektar yer qishloq xo‘jaligida foydalanishdan tushib qolgan. Buning sabablari ko‘p bo‘lib, ulardan biri quyida keltirilgan ma’lumotlarga ko‘ra Arnasoy suv havzasi 1969 yilda CHordaryo suv omboridan 21 km³ suvni tashlab yuborilishi hisobiga tuz kon Ko‘li o‘rnida hosil bo‘lgan, keyingi 10 yil ichida 7-8 m ga satxi ko‘tarildi. Suv havzasining yuzi 200 km² ga etdi. Jizzax, Sirdaryo, Navoiy viloyatlarini yer maydonlari qisman suv ostida qoldi va shunga muvofiq sizot suvi satxi ko‘tarilmoqda. Keyingi 10 yilda sizot suvi satxi 2- 3 m gacha ko‘tarildi. Bu yaxshimi, yomonmi? Vegetatsiya davrida katta maydonda 1- 2 m ga etadi, mineralizatsiya 3 g/l dan 5-10 g/l ni tashkil qiladi. Bu holatdagi sizot suvlari arid iqlim mintaqasida tuproqlarni sho‘rlanishiga va oqibatda sifatini pasayishiga, sho‘r yerlar maydonini ortishiga sabab bo‘ladi.