1 author: Murodjon Isagaliev Fergana State University, Uzbekistan, Fergana 23

MAVZU: SUG‘ORILADIGAN YERLARNI BONITIROVKALASH USULI

Yer isloxotini mukammal va sifatli amalga oshirish uchun "Yer kodeksi", O‘zbekiston Respublikasi Davlat Yer kadastri to‘g‘risida qonunlar qabul qilindi.

Bu qonunlarda Yer resurslaridan samarali foydalanish, foydalanuvchilarni rag‘batlantirish, yer egalarini tuproq unumdorligini oshirishga qaratilgan hatti- harakatlarini e’tiborga olish qoidalari ko‘rsatilgan.

Yer narxi, tuproq bonitirovkasi ma’lumotlari eng avvalo Yer kadastrining tarkibiy qismlari hisoblanadi va quyidagi maqsadlar uchun foydalaniladi:

• 
  yerga solinadigan soliq hajmini aniqlash
  
• 
  hosilni rejalashtirish
  
• 
  noqishloq xo‘jalik ehtiyojlari uchun yerni ajratishni asoslash
  
• 
  yerga to‘lanadigan to‘lov (kompensatsiya) miqdori
  
• 
  arendaga va fermer xo‘jaliklariga berilganda, pay shaklida foydalanganda yer maydonlarini narxini aniqlashda.
  
• 
  qishloq xo‘jalik korxonalarini xo‘jalik faoliyatini baholashda
  
• 
  yerdan ratsional va samarali foydalanishni rag‘batlantirishda
  
• 
  yerdan noto‘g‘ri foydalanishda jarimalarni miqdorini belgilashda
  
• 
  tuproqni degradatsiyalanishdan, ifloslanishdan saqlash, unumdorligini oshirish va qayta tiklash va boshqalar.
  

Tuproq bonitirovkasi - tuproqning unumdorlik darajasini miqdor jihatdan baholash demakdir. Bu baholash nisbiy bo‘lib, solishtirish asosida olib boriladi.

Tuproqni bonitirovkalash uni xossa va xususiyatlarini hisobga olish asosida bajariladi. Bunda ekin turining hosili bilan tuproq xossalari o‘rtasidagi eng zich bog‘lanish aniqlanib, shu asosda tuproq baholanadi. Bonitirovka ishlarini natijalari ballarda ifodalanadi.

Tuproq bahosi bilan o‘simlik turi va hosili o‘rtasida maxsus bog‘lanishlar bo‘ladi.

O‘zbekistonda sug‘oriladigan yerlar bonitirovkasi etakchi o‘simlik hisoblangan g‘o‘za asosida olib boriladi. G‘o‘za majmuasi o‘simliklari uchun ishlangan.

Hozirgacha O‘zbekistonda sug‘oriladigan yerlarni bonitirovkalashda har xil usullardan foydalanilgan.

Bu usullarga 1969 yilda nashr etilgan Genusov A.Z., Gorbunov B.V. va boshqalar tomonidan ishlangan, hamda 1989 yilda nashr etilgan Li V.N., Elyubayev

S.M. va boshqalarni ishlarini keltirish mumkin. Bulardan tashqari 1977 yildagi Shreder V.R., Reshetov G.G. ishlarini keltirish mumkin.

Sug‘oriladigan yerlarni tabiiy xossalariga qarab baholash uslublarini ichida nisbatan mukammal uslub tariqasida J. Sattorov, J. Kungirov va boshqalarni 1994 yildagi ishlari hisoblanadi.

Va nixoyat 1998 yilda "O‘zdavyerloyiha" Yer kadastri filiali xodimlari Li V. N., Maqsudov J. M., Akramov I. A. hamda tuproqshunoslik va agrokimyo ilmiy tadqiqot instituti olimlari Qo‘ziyev R.Q., Turapov I. T. lar tomonidan yuqoridagi uslubiyatlarda yo‘l qo‘yilgan kamchiliklarni bartaraf qilishga qaratilgan eng yangi usul ishlab chiqildi.

Yangi usulda negizli jadval (shkala) tuproqlarni genetik guruhlari va mexanik tarkibiga tayangan holda tuzilgan.

Oldingi negizli jadvallar esa yerlarni sug‘orilganlik darajasi va madaniylashganligi asosida tuzilgan. Bu ko‘rsatkichlarni aniqlashda mavhumlikka ko‘p marta duch kelinar edi.

Yangi uslubiyatda yuqorida qayd qilinganidek tuproqlarni tabiiy xossalariga ko‘ra baholashda ularni genetik guruhlariga va mexanik tarkibiga tayaniladi. Bulardan tashqari tuproqni sifat jihatdan baholaydigan muhim agronomik xossalariga asosan maxsus bonitirovkalovchi koeffitsiyentlar hisoblab chiqilgan. Bu koeffitsiyentlardan tuproqni bonitirovkalash jarayonida foydalaniladi.

Uslubiyatga ko‘ra g‘o‘za ekinlari asosida ishlangan bonitet ballari sholi va kanop ekinlardan boshqa barcha qishloq xo‘jalik ekinlari ekilgan maydonlarni baholashga loyiq.

Tuproqlarni baholash yopiq 100 balli shkala asosida olib boriladi.

Eng yuqori mahsuldorlikka ega bo‘lgan, yaxshi fizik, kimyoviy, biologik xususiyatlarga ega bo‘lgan yerlar 100 ball bilan baholanadi. Boshqa yerlar bularga nisbatan baholanadi. Shuning uchun ham bu usul nisbiy sanaladi.