1. Атмосферанинг Ердаги ҳаёт учун аҳамияти ва унинг тузилиши

9 – Мавзу: Атомосфера ҳавосини заҳарли газлардан тозалаш усуллари.
Маъруза режаси
1. Атмосфера ифлосланишининг олдини олиш чоралари.
2. Ҳавони саноат ташламаларидан тозалаш усуллари ва қурилмалари.


Мавзуга доир таянч тушунчалар
Зарарли ташламалар, газлар, Аэолзол ташламалар,Абсорбция, Адсорбция, каталитик усул,
Зарарли ташламаларнинг чўкувчанлик даражаси ва бошқа хусусиятларига кўра уларни тозалаш усуллари ҳамда унда қўлланиладиган техник воситалар турли хил бўлади.
1. Аэрозол ташламаларни тозалаш. Аэрозол ташламалар механик йўл билан чангтутгичлар ёрдамида қуруқ усул, қуруқ - ҳўл усул ва ҳўл усулларда тозаланади.
Қуруқ усул гравитацион чўктириш ва фильтрлашга асосланган. Гравитацион чўктириш газни тиндириб ўтказувчи қурилмада ҳамда чангни чўктирувчи камерада амалга оширилади. Бунда ифлосланган ҳаво қурилма ичида бир хил йўналишда секин ҳаракатланади ва ундаги ифлословчи аэрозоллар ўз оғирлиги билан чўкади. Бу усул чангли ҳавони 50 – 100 µм диаметрли чанг зарраларидан дағал тозалашда қўлланилади. Тозалаш даражаси 50% дан ошмайди. Фильтрлаш усули цемент ишлаб чиқариш ва металлургия корхоналарида электр фильтрлари ва енгли фильтрларни қўллаш билан амалга оширилади. Электр фильтрлари катталиги 2 µм бўлган чанг зарраларини тутишга мўлжалланган бўлиб, у тик металл камерадан иборат. Бу камера ичига тожлантирувчи ва чўктирувчи электродлар ўрнатилган бўлиб, уларнинг биринчисига манфий, иккинчисига мусбат электр кучланиши берилади. Электр майдонига тушган чанг зарралари чўктирувчи электрод атрофида тўпланади. Тозалаш самарадорлиги 98% гача. Енгли фильтрлар кўпинча рангли металлургиядан чиқадиган чангли ҳавони тозалашда қўлланилади. Уларнинг металл корпуси ичида диаметри 220 мм ва узунлиги 4 м бўлган матодан тайёрланган енглар осиб қўйилган. Чангли ҳаво енглар орқали ўтиб, чанг зарралари енг ичида тутилиб қолади. Тозалаш самарадорлиги 99,9 % гача.
Қуруқ-ҳўл усул ҳавони поғонали тозалашга асосланган бўлиб, бунда ҳаводаги чанг зарралари дастлаб инерцион ва марказдан қочма чўктириш йўли билан тутиб қолинади. Инерцион чўктириш чангли ҳавони кўп жалюзли ва токчали чанг тутгичлардан тезлиги 1 – 3 м/с тезликда ўтказиш билан бажарилади. Бунда ҳаво катталиги 20 µм гача бўлган чанг зарраларидан тозаланади. Марказдан қочма чўктириш чангли ҳавонинг циклон ичидаги айланма ҳаракатидан пайдо бўладиган марказдан қочма кучлар таъсиридаги чўктириш бўлиб, бунда батареяли циклонлар ва айланувчан циклонлар (ротоциклонлар) қўлланилади. Бунда ҳаво катталиги 30 µм гача бўлган чанг зарраларидан тозаланади. Тозалаш самарадорлиги 90% гача. Инерцион ва марказдан қочма чўктиришларда тўлиқ тозаланмаган ҳаво оқими скрубберга юборилади ва бу ерда ундаги ифлословчи зарралар суюқлик пуркаш йўли билан тўлиқ чўктирилади.
Ҳўл усул кимё саноатидан чиқадиган газ ва буғсимон ташламаларни тозалашда қўлланилади.
2. Газ ва буғ ҳолатидаги токсик ташламаларни тозалаш. Газ ва буғ ҳолатидаги токсик ташламалар абсорбция, адсорбция, катализлаш, шунингдек термик усуллар билан тозалашга асосланган.
Абсорбция усули газ ҳолатидаги зарарли аралашмаларни абсорберларда турли таркибдаги суюқ абсорбентларда (ютувчи суюқликларда) юттирилишига асосланган. Бунда тозаланувчи газлар аралашмаси пастдан юқорига, абсорбент эса унга қарши юқоридан пастга ҳаракатланади. Бундай ҳаракат натижасида тозаланувчи газлар аралашмаси суюқлик орқали тозаланиб ўтади. Аралашмани аммиак, водород хлориди ва водород фторидидан тозалашда абсорбент сифатида сув ва ишқорли эритмалардан, цианли бирикмалардан тозалашда темир купороси эритмасидан, нитроз газларидан тозалашда аммоний сулфати эритмасидан, ароматик углеводородлардан тозалашда қуюшқоқ мойдан фойдаланилади.
Адсорбция усули газсимон ва суюқ саноат ташламалари таркибидаги зарарли компонентларни ультрамикроскопик тузилишга эга бўлган қаттиқ жисмларда (адсорбентларда) юттиришга асосланган. Бу жараён махсус қурилма – адсорберда амалга оширилади. Адсорбент сифатида кўпинча активлашган глинозем, активлашган кўмир, силикагел ва сланец кулидан фойдаланилади.
Каталитик тозалаш усули таркибида чанг ва катализаторни заҳарловчи моддаларни сақламайдиган саноат ташламаларидаги токсик компонентларни катализаторлар ёрдамида кимёвий парчалаб, зарарсизлантиришга асосланган. Бу жараён махсус камераларда бажарилади. Бунда катализатор сифатида платина, палладий, мис оксиди, марганец оксиди кабилардан фойдаланилади.
Термик тозалаш усули енгил оксидланувчи (ёнувчи) токсик газлар ҳамда қўланса ҳидли аралашмаларни ёндириб зарарсизлантиришга асосланган. Юқори ҳароратли аралашмаларни ёндирганда ёниш эффектини ошириш учун уларга ёниш камерасида тоза ҳаво оқими аралаштирилади, паст ҳароратли аралашмалар ёндирилганда эса ёниш йўлига қўшимча равишда табиий газ ёки кучли ёнувчан бошқа газ алангаси берилади.