1. Атмосферанинг Ердаги ҳаёт учун аҳамияти ва унинг тузилиши

Кимёвий ифлосланиш. Муҳитнинг кимёвий ифлосланиши организмда заҳарланиш ва турли сурункали касалликларни келтириб чиқаради. Кучли кимёвий заҳарлар инсон организмига канцероген (лот. cancer – рак), тератоген (гр. teratos – бадбашара) ва мутаген (лот. mutatio – ўзгариш) таъсир кўрсатади.
Муҳитнинг кимёвий ифлосланишида асосий ўринни оғир металлар ва диоксинлар эгаллайди. Оғир металлар номи уларнинг атом оғирлигига нисбатан олинган бўлиб, уларга мис, рух, марганец, темир, кобальт, молибден ва бошқалар киради. Бу металлар маълум миқдорда организм учун зарур бўлиб, унинг ҳаёт жараёнларини меёрда тутишга иштирок этади. Аммо 20 турдан ортиқ оғир металлар мавжуд-ки, улар инсон организмига фақатгина зарар етказади. Улар орасида ўта хавфлилари симоб, кадмий, қўрғошин ва мишякдир. Бу моддаларнинг инсон организмига таъсирини қуйидаги мисолларда кўриш мумкин:
1) одам организмининг симоб билан заҳарланиши Минимато касаллигини келтириб чиқаради. Касалликнинг номи япон балиқчилик қишлоқчаси номидан олинган бўлиб, сув бўйида жойлашган Минимато қишлоғи аҳолисининг асосий озиқ-овқат маҳсулоти балиқ ҳисобланган. Сувга тушган симобдан заҳарланган балиқлар қишлоқ аҳолисини ёппасига касаллантирган. Минимато касаллигида ақл заифлашади, томир тортишади, беҳуш ҳолатга тушиб, одам ҳалок бўлади. Касаллик наслдан - наслга ўтади;
2) кадмийдан заҳарланиш буйраклар фаолиятини издан чиқариб, гавда скелетини бузади, унинг 20 – 30 мг. дозаси организмни ҳалок қилиши мумкин. Ўсимликлар ва замбуруғлар 70% кадмийни тупроқдан, 30% ни ҳаводан олиб, уни озуқа занжирига киритадилар. Инсон томонидан истеъмол қилинган озуқа таркибидаги бу оғир металл модда алмашиниш жараёнида организмдан жуда секин чиқиб кетади (суткада 0,1%) ва шунинг учун ҳам у тўплана бериб, организмда сурункали касалликларни келтириб чиқаради. Касалликларнинг илк белгилари буйраклар, жинсий органлар ва нерв системасининг ишдан чиқаришидир. Кейинчалик ўпка фаолияти бузилиб, суяклар оғриши пайдо бўлади;
3) қўрғошин муҳитга асосан автотранспортдан қўрғошин буғи сифатида чиқарилади. У организмдаги турли органларда – суякда, мушакларда, жигарда, талоқ ва буйракларда, линфа тугунларида, юракда ва бош мияда тўпланади. Қўрғошиндан заҳарланиш қон томирларининг торайиши, артериал қон босимининг ошиши, суяклардаги кальций тузининг камайишидан томир тортиш ва камқонлик касалликларини келтириб чиқаради.
4) мишякдан заҳарланиш кўнгилни айнатади, қоринда кучли оғриқ пайдо қилиб, томир тортиш, ўткир юрак-қон томир ва буйрак касалликларини келтириб чиқаради. Мишяк оғир металлар орасида кучли заҳарли модда бўлиб, унинг одамни ҳалок қилувчи дозаси 0, 96 – 0, 2 г. (бу кўрсаткич қўрғошинда 20 – 50 г., симоб тузларида 0,5 г.).
Муҳитнинг кимёвий заҳарланишида диоксинлар алоҳида ўрин тутади. Диоксинлар ўта хавфли бирикмалар бўлиб, улар ўз таркибида хлор ва фтор сақловчи ароматик углеводородлардан ҳосил бўлади. Диоксинлар жуда кичик дозада ҳам организмни жиддий заҳарлаб, унга канцероген (онкоген), теротоген ва мутаген таъсир кўрсатади. Булар қаторига формальдегид, бензапирен, полициклик ароматик углеводород, хлороорганик (ДДТ, гексахлоран) ва фосфоорганик бирикмаларни киритиш мумкин.
Диоксинлар кўпинча қишлоқ хўжалигида фойдаланиладиган турли хилдаги пестицидлар (гербицидлар, инсектицидлар, бактерицидлар) таркибида сақланади ва инсон организмига асосан нафас олиш жараёнида ҳаво орқали киради.
Физикавий ифлосланиш. Физикавий ифлосланиш муҳит параметрларининг физикавий омиллар: шовқин, радиацион нурланишлар, иссиқлик, электромагнит тўлқинлари ва ортиқча қуёш радиацияси таъсирида ўзгаришдан келиб чиқади.
Шовқин – бу товуш тўлқинлари бўлиб, унинг паст даражаси организм учун зарур. Дарахт баргларининг шилдираб туриши, паст товушдаги мусиқа ва шу сингари 1 - 4 Гц частотали бошқа ёқимли товушлар таъсирида нафақат инсонлар, балким ўсимликлар организми ҳам яхши ривожланади. Калифорния олими Авраам Гольдштейн тадқиқотларига кўра, ёқимли товушдан организмда хурсандчилик гармони ҳисобланган эндорфин ажралади. Аммо шовқиннинг меёрдан ошиши организмга салбий таъсир кўрсатади, унда тез чарчаб қолиш, ақлий фаолиятининг сустлашиши, иш қобилиятининг пасайиши, юрак – қон томир ва асаб касалликларининг кучайиши каби ҳолатларни келтириб чиқаради. Тирик организмга айниқса юқори частотали (800 Гц дан ортиқ) шовқин жиддий зарар етказади. Текширишлар кўрсатишича йирик шаҳарларнинг шовқини инсон умрини 8 – 12 йилгача қисқартиради. Қадимги Хитойда илгари замонларда худога итоат қилмагани учун қўнғироқлар шовқини билан қатл қилиш тартиби жорий қилинган.
Шовқиннинг юқори критик нуқтаси 85 дБ га тенг. Унинг давомли таъсири 90 – 100 дБ га етганда эшитиш қобилияти сусаяди, асаб ёмонлашади, юрак – қон томири хасталиклари келиб чиқади ва қалқонсимон без касалланади. Бундай таъсир кучи 110 дБ дан ошганда одамда «шовқин мастлиги» ҳолати пайдо бўлади, гавда тўқималари парчаланабошлайди, 115 – 129 дБ шовқинда қулоқ пардалари оғрийди. Шовқин кучи 150 дБ га етганда эса одам кар бўлади. Техник цивилизация ривожланган XX асрга Луи Пастер «шовқин ўлати асри», деб таъриф берган эди.
Муҳитни физикавий ифлословчи омиллардан бири электромагнит тўлқинларидир. Уларнинг узунлиги 10 – 14м дан бир неча километргача чўзилади. Тўлқинлар узунлигига кўра электромагнитнинг гамма ва рентген нурлари, ультрабинафша ва инфрақизил нурлар, микротўлқинли ва радионурланишлар каби турлари мавжуд.
Электромагнит майдони табиий ва сунъий манбалардан пайдо бўлади. Табиий манбаларга Ернинг электромагнит майдони, радиотўлқинларнинг фазовий манбаълари (Қуёш ва юлдузлар), Ер атмосферасидаги баъзи жараёнлар (чақмоқ чақиши, ионосферадаги ҳаво тебранишлари) киради.
Сунъий манбалар икки турга бўлинади:
• электромагнит энергиясини нурлантиришга мўлжалланган махсус қурилмалар. Буларга радио ва телевидения тўлқинларини узатиш қурилмалари, радиолокацион қурилмалар, физиотерапевтик асбобларни мисол қилиш мумкин;
• электромагнит энергиясини нурлантиришга мўлжалланмаган қурилма-лар. Буларга электр узатиш симлари, трансформатор подстанциялари, уй- рўзғор электр ускуналарини мисол қилиш мумкин.
Ҳозирги замонда бунндай манбалар қаторига телевизор, компьютер, мобил телефонлар ва шунга ўхшашлар қўшилдики, улардан мунтазам фойдаланиш инсонларда электромагнит нурланишни янада кучайтирмоқда.
Уяли телефондан чиқадиган нурланишнинг тўлиқ узунлиги одам калласидан озгина катта бўлиб, телефонни ишлатиш жараёнида бундай нурланиш бош мияни ўраб олади ва аста – секин ундаги биоэлектрик фаолликни бузади. Оқибатда бош миянинг телефон тегиб турадиган қисмида рак ўсмаси пайдо бўлиши мумкин. Бундай ҳолат айниқса телефондан автомашина ичида фойдаланувчиларда кўп учрайди, негаки, машинанинг металл корпуси ютиладиган нурланишни кучайтирувчи резонатор вазифасини ўтайди.
Муҳитнинг радиацион ифлосланиши генлар мутациясини, катарактани суяк рак касалликларини, ўпка, қалқонсимон без ва сут безлари касаллик-ларини келтириб чиқаради.
Биологик ифлосланиш. Муҳитнинг биологик ифлосланиши асосан патогин микроорганизмлар воситасида содир бўлади. Микроорганизмлар турли муҳитни ишғол қилганлар. Улар тупроқдан, сувдан, ҳаводан ва тирик организмлардан макон топганлар. Улар орасида ҳаёт учун фойдали бўлган турлар оз эмас. Улар ёрдамида тупроқдаги органик қолдиқлар парчаланиб, биологик модда айланишига қатнаштирилади. Одам организмига тушган озуқа ичак микрофлораси ёрдамида парчаланиб, ҳазм бўлади. Аммо, инсон учун қулай бўлган муҳитнинг ўзгариши патоген микроорганизмларнинг кўпайишига имкон яратади. Масалан, йилнинг совуқ фаслларида бир неча кун давом этган булутли илиқ ҳаво грипп вируслари кўпайишига шароит яратади ва бундай шароитда организмнинг иммунитети пасайиб, касалликка тез чалинади.
Баъзи ҳолларда янги экотизимларга тасодифан ёки хатолик билан киритиладиган ҳайвон ва ўсимлик тури тизимни бузиб, қишлоқ хўжалигига зарар етказиши мумкин. Муҳитнинг бундай ифлосланишига макробиологик ифлосланиш ҳам дейилади. Масалан, колорадо қўнғизининг Америкадан тасодифан Европага ўтказилишдан фермерлар катта иқтисодий зарар кўрдилар.
Муҳитнинг биологик ифлосланишида айниқса бактериологик қуроллардан фойдаланиш жиддий таъсир кўрсатади. Бактериологик қуроллар тирик мавжудотни қириб ташлашга мўлжалланган биологик қурол бўлиб, уларнинг воситасида токсинлар яъни организмлар ишлаб чиқарадиган табиий заҳарлар ҳамда кимёвий синтезланадиган ўта заҳарли оқсиллар (рицин, дифтерия токсини, ботулин токсини) ва инсон генлари мутация-сини келтириб чиқарувчи нуклеин кислоталари муҳитга тарқатилади.
Механик ифлосланиш. Механик ифлосланиш – бу муҳитнинг қаттиқ чиқиндилар билан ифлосланишидир. Қаттиқ чиқиндиларга уй-рўзғордан ва умумий овқатланиш корхоналаридан чиқадиган озиқ-овқат қолдиқлари, ўрама материаллар, чорва гўнги, супуринди ва бошқа предметлар, қурилиш чиқиндилари, корхоналар ва ташкилотлардан муҳитга чиқариладиган турли ташламалар ва қаттиқ чиқиндилар, кончилик ва металлургияда ҳосил бўладиган ағдармалар, шлак, қурум, кул ва шу кабилар киради.