1-amaliy mashg’ulot Daryolarning to’yinis manbalarini aniqlash

Ўрта Осиё дарёларининг тўйиниш манбаларига кўра таснифлари. Дарёларнинг тўйиниш манбаларини ўрганиш ва аниқлаш улар сувидан самарали фойдаланишда муҳим аҳамиятга эга. Шу сабабли Ўрта Осиёда гидрология фанининг ривожланишига ката ҳисса қўшган олим В.Л.Шульц 1944 йилда ҳудуд дарёларининг тўйиниш манбаларига кўра таснифини ишлаб чиққан.

Унда қайд этилишича, Ўрта Осиё дарёларининг умумий тўйинишида қор сувлари бошқа манбалар-музлик, ёмғир сувлари ва ерости сувларига нисбатан устун туради. Бироқ қор сувлари ва шунингдек бошқа хил манбаларнинг йиллик оқимдаги салмоғи турли дарёларда турлича бўлади. Бошқача қилиб айтганда, турли дарёларнинг тўйиниш шароитлари ҳам турличадир. Шу сабабли В.Л.Шульц, асосан ер ости сувларидан тўйинувчи кичик дарёларни ҳисобга олмаган ҳолда, Ўрта Осиё дарёларини қуйидаги тўрт турга бўлади:

1. Музлик-қор сувларидан тўйинадиган дарёлар;

2. Қор-музлик сувларидан тўйинадиган дарёлар;

3. Қор сувларидан тўйинадиган дарёлар;

4. Қор-ёмғир сувларидан тўйинадиган дарёлар.

Ушбу таснифда дарёларнинг қайси турга мансублигини белгиловчи мезонлар 10-жадвалда келтирилган.

10-жадвал

Дарёларнинг тўйиниш шароитига боғлиқ ҳолда

қайси турга мансублигини белгиловчи мезонлар

Тўйиниш шароитига боғлиқ ҳолда дарёларнинг турлари	Дарёлар қайси турга киришини кўрсатувчи мезонлар
		йиллик оқимга нисбатан % ҳисобида	Сув энг кўп бўладиган ойлар
Музлик­қор сувларидан тўйинадиган дарёлар	1,00	38	VII, VIII
Қор­музлик сувларидан тўйинадиган дарёлар	0,990,26	3717	V, VI
Қор сувларидан тўйинадиган дарёлар	0,250,18	1612	IV, V
Қор­ёмғир сувларидан тўйинадиган дарёлар	0,170,001	110	III, IV, V

Одатда дарёнинг тўйиниш манбалари миқдорини аниқлашда оқимнинг йиллик гидрографиданфойдаланилади. Маълумки, оқим гидрографи деб, ўртача кунлик сув сарфларининг йил ичида ўзгаришини ифодалайдиган даврий чизмага айтилади (24-расм).