1-Амалий машғулот Mavzu: Avtotraktor dvigatellarining krivoship shatun mexanizmi, tuzilishi va ishlashini o’rganish

7-rasm. Turtgichlar:
a-qo’ziqorinsimon turtgich, b-tayanch asosi tekis bo’lgan silindrik turtgich, v- tayach asosi sferasimon bo’lgan silindrik turtgich, ye-kulachokning markaziga nisbatan turtgich makazining siljish masofasi, -kulachokning qiyaligi, R-turtgich asosining radiusi. 1-yo’naltiruvchi qism, 2-egilgan qismi, 3- rostlash vinti, 4 –tayanch asosi, 5-moy chiqish kanali, 6-shtanga tayanadigan asos.

8-rasm. Rolikli turtgich:
1-richag, 2-richag o’qi, 3-vtulka, 4-rolik, 5-ignasimon podshipnik,6-rolik o’qi, 7-tovon.


4. Shtanga (1-rasm, 9). U po’latdan yoki alyuminiy qotishmasidan tayyorlanadi. Tovon (nakonechnik) po’latdan tayyorlanib shtanga uchiga presslab kiygiziladi. Shtanganing qiyaligi 6-8⁰ dan oshmasligi kerak.
5. Koromislo. Turlari: bir yelkali (2-rasm, 8), ikki yelkali (1-rasm, 11). U po’latdan tayyorlanadi. Turtgichning yo’li kichik bo’lishi va inersiya kuchlari kam bo’lishi uchun uning yelkasi har-xil o’lchamda olinadi. Yelkalar nisbati 1,3-1,5 orlig’ida bo’ladi.
Bir yelkali koromislo (2-rasm, 8) kulochokli vali yuqorida joylashgan dvigatellarda bo’ladi. Koromislo vtulkasi bronza yoki cho’yandan tayyorlanadi
6. Klapan. U sterjen va tarelkadan tashkil topgan. Tarelka faskasining qiyaligi 30⁰ yoki 45⁰ bo’ladi.
Klapan faskasi qiyaligi 30⁰ qilib tayyorlanganda turtgich yo’li kam bo’lgan holda ham havoni kirishi uchun yetarli darajada kanal ochiladi, bu holda inersiya kuchlar va yeyilish kam bo’ladi. Klapanlari pastda joylashgan dvigatellarda bu usul qo’llanilsa aralashma kiradigan yo’lda keskin burilish bo’lganligi tufayli to’ldirish koeffisiyenti kam bo’ladi.
Klapan sterjenining yuqori qismi toblanadi yoki chidamli material bilan qoplanadi. Kiritish klapani 300⁰-400⁰ S chiqarish klapani esa 600⁰-800⁰ gacha qizigan havodi ishlaydi.

9-rasm. Klapan guruhi:
a-klapan, b-klapan tarelkasi tubining shallari (tekis,botiq, qavariq), v-prujinani klapanga qotirish usullari, 1-sterjen, 2-klapan tarelkasi (kallagi), 3-tiqin, 4-klapan faskasi (issiqlikga bardoshli quyma), 5-metall natriy kukuni, 6- saqlagich xalqasi uchun kamtik, 7-dumcha, 8-prujinaning tayanch shaybasi, 9- konussimon suxariklar, 10-silindrik suxariklar, 11-konussimon dumcha, 12- konussimon vtulka.

Kiritish klapani, 40x10S2M ( marten klasiga oid), chiqarish klapani 5x20N4A19M ( austenit klasiga oid). Klapan faskasiga VZK tipidagi quyma quyiladi (60% kobalt bor). Kiritish klapini D-240, SMD-60, D-144 dvigatellarida 40X10STM ligerlangan po’latdan tayorlangan. Chiqarish klapani esa 40x10SAM dan tayyorlangan. Aviasiyada qo’llaniladigan dvigatellarda klapan tarelkasining pastgi qismi metalokeramik qoplama bilan qoplangan.

ZIL-130 avtomobilida chiqarish klapanining ichi (bo’shliqning 50-60% qismi) metall natriy kukuni bilan to’ldirilgan (9-rasm a). Metall natriy kukuni 97⁰ suyuqlikga aylanadi, bu holda klapan tarelkasidagi issiqlik sterjenga yaxshi uzatiladi natijada klapanning kuyib ishdan chiqishi kamayadi.
Klapan faskasi xrom-nikel qotishmasi bilan qoplanadi. Sterjen qismi chidamliligini oshirish uchun xrom bilan qoplanadi.
Klapan tarelkasining tubini shakllari uch xil bo’ladi (4-rasm, b) tekis, botiq (lolasimon), qavariq (bu holatda klapanni ochish uchun kuch kam sarflanadi).
Kiritish jarayonida ko’proq havo kirishi uchun kiritish klapani tarelkasining diametri kattaroq qilib tayyorlanadi.
7. Yo’naltirivchi vtulka. Cho’yandan yoki metallokeramik qotish-malardan tayorlanadi. U klapanni aniq egarga joylashishini ta’minlaydi. Uni joyiga o’rnatishda -70⁰S gacha azotda sovitiladi, silindrlar kallagi esa 323⁰S gacha qizdiriladi
8. Klapan prujinasi. Uni tayyorlashda marganesli, keremniy-marganes, xrom-vannadiy va boshqa elementlar qo’shilgan po’latlar ishlatiladi (60G, 50XVA, 50XFA). Prujina diametri 3…8 mm, o’ramlari soni esa 5…14 dona bo’ladi.
Ayrim hollarda bitta klapanga ikkita prujina qo’yiladi: afzalligi - o’lchami kichkina bo’ladi va bitta prujina sinsa ikkinchisi klapanni tutib turadi
ZIL-130 avtomobilida chiqarish klapanining faskasini bir tekis yeylanishini ta’minlash asosida kanalni yaxshi berkilishiga erishish uchun ishlaganda uni o’z o’qi atrofida aylanishini ta’minlovchi moslama (10-rasm) qilingan .