1. Alisher Navoiyning mumtoz poetikaga doir qarashlari aks etgan asarlari

Қудама ибн Жаъфарнинг “Нақд ун наср” асарида адабий қарашлар
Қудама ибн Жаъфарнинг юқорида эслатилган асарида шеърият таҳлили беш жиҳат орқали амалга оширилиши лозимлиги уқтирилган: улар вазн, қофия, луғат таркиби, сюжет (тартиб) ва танқид. «Навд уш-шеър», асосан, танқидга бағишлангани учун ҳам аввалги тўрт жиҳат бошқа муаллифлар томонидан амалга оширилган ишларда акс этган. ... «Нақд ун- наср»да айтилишича, мантиқий фикрлашнинг уч йўли бор: қиѐс, хабар ва фараз. Қиѐс ўз навбатида уч хил йўл билан ташбиҳ, васф ва исм воситасида қиѐсланади ва уни туққиз хил аниқловчи воситасида баѐн қилиш мумкин: ҳол, миқдор, макон, замон, изофа, яқинлик, нисбат, ҳаракатлантирувчи ва ҳаракатланувчи.

219

219 Фитратнинг “Адабиёт қоидалари” асарида адабий танқидий қарашлар Олим “Адабиёт қоидалари” номли адабиётшуносликка бағишланган асарида ўзбек тили луғат бойлигининг тараққиёти масаласига тўхталиб ўтиб, шундай ёзади: “Уч йўл билан тилимизга янги сўзлар киргизишни талаб этмасак, тилимизни бойишдан тўхтатган бўламиз. Булар, янгидан ясаймиз (учғич), ётлардан олармиз (электрик), унутилиб кетган эски сўзларни янгидан киргизармиз (қурултой)”. ... Фитратнинг бу соҳадаги қарашлари бугунги тилшунослик қарашлари билан айнан мос келади. Ҳозирги ўзбек тилида ҳам луғат бойлигини оширишнинг самарали йўлларидан бири ўзбек тилининг ўз ички имкониятларидан келиб чиқиб сўз ясаш ҳисобланади “Адабиёт қоидалари”да чўлпон ижодига муносабат. Орзигул ҲАМРОЕВА катта ўқитувчи. Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университети. ... Фитрат “Адабиёт қоидалари” асарида адабиётнинг энг тўғри таърифи сифатида “...фикр, туйғуларимиздағи тўлқунларни сўзлар, гаплар ёрдами билан тасвир қилиб, бошқаларда ҳам худди шу тўлқунларни яратмоқдир” (1, 13) каби фикрларни келтиради. Шу нуқтайи назар билан ижодкорлар асарларини таҳлилга тортади. ... Услуб адабий турларда турлича кўринишда намоён бўлишини асослаш мақсадида биргина Чўлпоннинг ҳам шеърий, ҳам насрий (сочма) асарларидан парчалар келтириб, илмий-назарий муносабат билдириб ўтган.

220