1- modul. Kataliz va katalizatorlar 1- mavzu. Kataliz to’g’risida tushuncha

1.1. Kataliz tarixi

• Kataliz kimyoviy reaksiyalarni tezlashtirishning eng samarali va ratsional vositasidir.
• Kataliz qanday ma’noni anglatadi?
• Kataliz so’zi grekcha “katalysis” so’zidan olingan bo’lib, “buzish” ma’nosini anglatadi.
• Kataliz hodisasini dastlab kim qachon kuzatgan?
• Kataliz hodisasini birinchi bo’lib, arab alximigi Abu Musa Jarib 702 yilda sulfat kislota ishtirokida spirtdan efir olish misolida kuzatdi.

Ilmiy manbalarda 1480 yilda birinchi marta «kuporos moyi» – sulfat kislota ishtirokida spirtdan efir hosil bo’lishi jarayonida katalizatorning ilk qo’llanilishi qayd etiladi.

• Ilmiy manbalarda 1480 yilda birinchi marta «kuporos moyi» – sulfat kislota ishtirokida spirtdan efir hosil bo’lishi jarayonida katalizatorning ilk qo’llanilishi qayd etiladi.
• 17 asrda sulfat kislotasi olishning kamerali usuli paydo bo’ldi, 1793 yilda esa M. Kleman va X. Dezorm ushbu jarayonning katalitik mexanizmini isbotlab berdi, unga muvofiq azot oksidlari va reagentlari bilan oraliq o’zaro ta’sirda ishtirok etadi:

•  

Ilk getrogen katalitik reaksiya qachon kuzatilgan?

• Ilk geterogen-katalitik reaksiyani Dj. Pristli 1778 yilda kuzatdi.
• U loydan tayyorlangan tamaki chekish trubkasini isitib etil spirti bug’larini o’tkazganda, spirtning etilen va suvga parchalanishini kuzatdi:
• 19 asr boshlarida Rossiyada ham kataliz bo’yicha ilk ishlar paydo bo’ldi.
• 1811 yilda K.S. Kirxgof kraxmalni bilan isitish natijasida shakarga aylanishini ishlab chiqdi.

•  

Kataliz so’zi fanga qanday kirib keldi?

• 1833-1834 yillarda E. Mitcherlix kraxmalning kislota va fermentlar ishtirokida, etil spirtini esa metallar ta’siri ostida parchalanishini tezlanishini kuzatdi va bu kabi yirik guruh hodisalarni tavsiflash uchun «ta’sirlashish reaksiyalari» iborasini taklif qildi.
• 1835 yilda Ya. Berselius «ta’sirlashishlar» natijasida boradigan reaksiyalarni o’sha vaqtlarda ma’lum bo’lgan ko’plab misollari haqida xabar berdi va mazkur hodisani «kataliz», katalizni chaqiradigan noma’lum kuchni esa «katalitik kuch» deb nomlashni taklif qildi.
• Ya. Berselius ta’kidlab o’tdiki, katalitik kuch kimyoviy yaqinlik kuchidan farqlanadi, biroq (umuman olganda to’g’ri) uning haroratga o’xshash tarzda faoliyat ko’rsatishini aytib o’tdi.