1- мавзу:”Ўзбекистоннинг энг янги тарихи” ўқув курсининг предмети, мақсади ва вазифалари, назарий-методик тамойиллари

2. "Энг янги тарих" тушунчасининг таърифи.
Замонавий Ўзбекистонда ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий ҳаётни ислоҳ қилиш билан бир вақтда, миллий ўзига хосликни мустаҳкамлаш жараёнлари бошланди. Тарихий хотира - миллий ўзига хосликни тарихан идрок этишда асос бўлиб хизмат қилди. Маълумки, тарихий хотира хазинаси миллат тараққиётига ёрдам берадиган миллий онгнинг самарали кучи сифатида она тилига, турмуш тарзига, урф-одатлари ва маданиятига эҳтиёткорлик билан муносабатда бўлишни талаб қилади. Бу шунчаки маънавий меросни сақлаб қолиш учун тарихий қадриятларни жалб қилиш эмас, балки маънавий тикланиш йўлини бошлаш учун халқ ўзининг кўп асрлик тарихига, минг йиллик маданий тажрибасига, буюк аждодлари меросига мурожаат қилиши ва Ўзбекистоннинг жаҳон ҳамжамиятига қандай маънавий-ахлоқий бойликлар билан кириши кераклигини англатади. Буларнинг барчаси И.Каримов томонидан тарихий хотирага берилган мазкур таърифда ўз ифодасини топган:”Тарихий хотира – бу умр мазмунини, авлодлар ўртасидаги ворислик туйғусини, уларнинг бир-бирига дахлдор эканлигини, ҳаётнинг бамисоли узвий ҳалқалар каби кетма-кет боғланишини англаш, тарихдан хулоса чиқариб, бугунги кун учун тўғри йўл танлаш, ота-боболаримизнинг рўҳи покларига ҳурмат билан қараш, миллий қадрият ва анъаналаримизни топташга йўл қўймаслик, уларни кўз қорачиғидек асраш демакдир”.
Биринчи Президентимиз И.А.Каримовнинг 2011 йилда нашр этилган "Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида" деб номланган асари Ўзбекистон тарихидаги энг янги даврни чуқур ўрганишга кучли туртки бўлди. Унда республика раҳбари сифатида Ислом Абдуғаниевич Каримовнинг мустақиллик масаласидаги қатъий позициясим аниқ тарихий ҳужжатлар асосида кўрсатиб берилган.У давлат етакчиси сифатида энг машаққатли даврда ўз фаолиятини бошлади. Ҳали Совет Иттифоқи ўз кучини сақлаб, репрессив сиёсатини давом эттирар, аммо, шунга қарамай, чуқур таназзул ёқасига келиб қолган, кишилар орасида келажакка ишончсизлик ва ваҳима кайфияти ҳукмрон эди. Бундай мураккаб шароитда одамларни кутилмаган зарбалардан ҳимоя қилиш, тушкун руҳий вазиятдан олиб чиқиш, уларда эртанги кунга бўлган ишонч ҳиссини қарор топтириш ғоят муҳим эди.
Сирасини айтганда, ушбу китоб - эски тизимни бузиш пайтида, эркин ва мустақил ҳаёт йўлида пайдо бўлган саволларга жавобларни ўз ичига олади. Шу жиҳатдан ҳам у жуда кўп фактик ва таҳлилий материалларни ўз ичига олган энциклопедик асардир. Китобга киритилган ҳар бир тарихий ҳужжатда ўша ташвишли замоннинг ритми сезилади, муаллифнинг ўша тарихий воқеаларга даҳлдорлиги ва бевосита иштирокчиси сифатидаги муносабати акс эттирилади. Бир сўз билан айтганда, ушбу китоб яқин ўтмиш тарихининг ҳақиқий тасвирини тўла акс эттиригани билан ҳам қадрлидир.
Кўплаб миллий тарихий мактабларда мамлакатнинг замонавий тарихининг бошланиши унинг хорижий ҳукмронликдан озод бўлганлиги ва мустақил миллий давлат ташкил топиши билан белгиланади.Замонавий тарихни даврлаштиришга бошқа ёндашувлар тарафдорлари "ҳозирги замон" атамасида ҳозирги замон билан бевосита боғлиқ бўлган даврни назарда тутадилар. Улар ХХ аср тарихи ёки ҳозирги тарих ҳақида гапиришни афзал кўрадилар.
Мустақиллик йилларида Ўзбекистон тарихшунослиги муҳим ўзгаришларга учради. Совет партияси мафкурасининг рад қилиниши муносабати билан у янги босқичга ўтди, ижтимоий ривожланиш эҳтиёжлари олдига янги назарий ва услубий даражани эгаллаш, янги илмий йўналишларни ишлаб чиқишни бошлаш вазифаси қўйилди.
Кўпгина мутахассисларнинг фикрига кўра, Ўзбекистоннинг замонавий тарихи 1989 йилдан бошланади. Мазкур сана билан боғлиқ воқеалар - совет тоталитар тузумининг сўнгги ўн йиллигидан бошлаб чуқур инқироз палласига кирганлиги, хусусан, республикаларнинг миллий, иқтисодий, ижтимоий манфаатларига эът билан характерланади. Ўзбекистон тарихидаги ушбу мураккаб даврда сиёсий саҳнада янги шаклланган лидер - Ислом Абдуғаниевич Каримов пайдо бўлди. Унинг оқилона сиёсати туфайли республиканинг манфаатлари ҳимоя қилинди, мамлакатни сиёсий ва иқтисодий инқироздан, ички ва ташқи можаролардан қутқариш мумкин бўлди. И.А.Каримов давлат раҳбари сифатида фаолият бошлаган кундан бошлаб, миллий мустақиллик ғоясини илгари сурди ва ниҳоят,1991 йил август ойида Ўзбекистон Республикасининг давлат мустақиллиги эълон қилинди.
Суверен давлат сифатида Ўзбекистоннинг энг янги тарихи бутун инсоният тарихий тараққиётининг янги босқичига тўғри келади ва шунинг учун ҳам у замонамизнинг глобал воқеалари билан чамбарчас боғлиқ бўлган энг янги тарихнинг ажралмас қисмига айланди.
Тарихдан маълумки, кўплаб халқларнинг мустақилликка эришиши, уларнинг нафақат янги шаклланган давлатлари таркибини, балки халқаро мақомини ҳам ўзгартирган ва бу "яқин тарих" тушунчасини белгилашда муҳим омиллардан бири бўлган.
Бу ўринда янги ва замонавий замон ўртасидаги тарихий даврни бир воқеа содир бўлган сана билан эмас (жуда катта миқёсда бўлса ҳам) эмас, балки жамиятнинг турли соҳаларидаги сифат ўзгаришини кўрсатадиган ҳодиса ва жараёнларнинг умумий миқёси доирасида аниқлаш керак.
Юқорида айтилганлрдан келиб чиқиб, Ўзбекистонни мустақил ривожланишининг моҳияти, мазмуни ва аҳамиятини баҳолаб, мамлакат яқин тарихини қуйидаги босқичларга бўлиш мумкин.
Биринчи босқич: 1989 йилдан 1991 йилгача. Бу босқич - янги раҳбарнинг сиёсат майдонида пайдо бўлиши, миллий истиқлол ғоясининг пишиб этилиши, СССРнинг парчаланиб кетиши негизида юзага келган муаммоларни бартараф этиш билан боғлиқ саъй-ҳаракатлар билан тавсифланади.
Иккинчи босқич: 1991 - 2000 йиллар. Бу - устувор ислоҳотлар ва ўзгаришлардан миллий давлатчилик асосларини шакллантириш ҳамда ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётига ўтиш даври. Тарихан қисқа вақт ичида "тараққиётнинг ўзбек модели" ни танлаб олиш натижасида миллий давлат шаклланиши учун ишончли қонунчилик ва ҳуқуқий асос яратилди. Давлат бошқарувининг янги тузилмалари юзага келди, жамоат ва фуқаролик институтларининг асослари барпо этила бошланди, бозор иқтисодиётига ўтиш амалга оширилди.
Учинчи босқич: 2001-2010 йиллар. Бу босқичда - мамлакатни фаол демократик янгилаш ва модернизация қилиш бошланди. Бу даврнинг асосий вазифаси кучли давлатдан кучли фуқаролик жамиятига босқичма-босқич ўтиш эди. Шу негизда сиёсий ва иқтисодий ҳаётнинг барча жабҳаларини демократлаштириш ва либераллаштириш, давлат ва жамият қурилиши, инсон ҳуқуқлари ва эркинликларини ҳимоя қиладиган, фуқароларнинг сиёсий ва иқтисодий фаоллигини оширадиган, фуқаролик жамияти асосларини шакллантирадиган мустақил суд тизимини мустаҳкамлаш жараёнлари давом этди.
Тўртинчи босқич: 2010-2016. Бу босқичда мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва модернизация қилиш жараёни давом этмоқда. Ушбу босқич давлат ҳокимияти ва бошқарувини янада демократлаштириш, суд-ҳуқуқ тизимини, ахборот соҳасини ислоҳ қилиш, сўз эркинлигини таъминлаш, сайлов қонунчилигини ривожлантириш, демократик бозор ислоҳотларини чуқурлаштириш ва иқтисодиётни либераллаштириш бўйича ислоҳотларнинг ҳуқуқий асосларини яратиш билан тавсифланади.
Ўзбекистоннинг замонавий тарихининг бешинчи босқичи 2017 йилдан бошланди. Ўзбекистон Президенти Ш.М.Мирзиёев ташаббуси билан 2017-2021 йилларда Ўзбекистонни янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегиясининг янги концепсияси ишлаб чиқилди. Ушбу тарихий ҳужжат мустақилликни қўлга киритилганидан бошлаб, мамлакатни демократик янгилаш ва ривожлантириш бўйича кенг кўламли ислоҳотларни ривожлантиришни акс эттиради, унда давлат ва жамият ривожланишининг янги босқичида модернизацияни янада давом эттиришнинг стратегик дастури белгилаб берилган.
Ушбу босқич давлат ҳокимияти ва бошқарувини янада демократлаштириш, суд-ҳуқуқ тизимини, ахборот соҳасини ислоҳ қилиш, сўз эркинлигини таъминлаш, сайлов қонунчилигини ривожлантириш, демократик бозор ислоҳотларини чуқурлаштириш ва иқтисодиётни либераллаштириш бўйича ислоҳотлар учун ҳуқуқий асосларни яратишни давом эттириш билан тавсифланади.
Таъкидлаш жоизки, замонавий даврга оид ҳар хил қарашларни ҳисобга олган ҳолда, Ўзбекистоннинг энг янги тарихини даврлаштириш билан боғлик мазкур босқичларни, аввало, тарихчи фойдаланиши керак бўлган восита сифатида кўриб тушуниш керак ва бу бошқа мутахассисларнинг фикрлари билан мос келмаслиги ҳам мумкин.
Замонавий тарихни ўрганишнинг долзарблиги унинг замонавий ҳаётга таъсир кўрсатадиган воқеаларни тушунишга ёрдам бериши билан белгиланади. Бу воқеаларнинг тарихий аҳамияти ва моҳияти нимада.? Айрим сиёсатчиларнинг роли қандай, бу воқеаларнинг ривожланиши қандай сценарийларга эга ва улар замонавий жараёнлар билан қандай боғлиқ? Бу яқин тарих жавоб бериши керак бўлган саволлар.Жавоблар эса, мутахассисларнинг воқеа-ҳодисаларни қай даражада ривожланиш ва келажак билан боғлиқ тенденцияларни қай тарзда идрок этиш қобилияти билан боғлиқ.
Давлатимиз раҳбари бугунги тинч ва осойишта ҳаётни сақлашга, мустақилликни мустаҳкамлашга бир неча бор даъват қилар экан, ўсиб келаётган авлод томонидан истиқлолга эришиш тарихини чуқур ўрганиш муҳимлигини, қандай қийин йўлдан ўтганимизни ва яна нима қилишимиз кераклигини алоҳида таъкидлайди.
Ўзбекистоннинг энг янги тарихи ҳали институтционал хусусиятга эга эмас, яъни, мустақил методикага, илмий ишларга ва ўқув-услубий таъминотга эга эмас. Сўнгги йилларда мамлакатимиз тарихидаги воқеалар кўлами ва уларнинг динамикаси уни фан ва таълим олдида тизимли равишда тушуниш масаласини кўтаради.
Бундан ташқари, "янги авлоднинг ўқув, илмий ва услубий адабиётлари ва нашрларини тайёрлаш, Ўзбекистоннинг энг янги тарихини глобал ва минтақавий жараёнлар билан узвий боғлиқ ҳолда, шунингдек, минтақада шаклланган цивилизация, халқлар ва давлатларнинг тарихий ва маданий меросини муштарак тарзда ўрганишни тақозо этади.
Ёшлар мустақил равишда маълумот қидиришлари, турли манбаларни танқидий қабул қилишлари ва таҳлил қилишлари, ўзларининг фуқаролик позицияларини далиллар билан тақдим этишлари керак.
Ёш авлодга эътибор қуйидагиларга боғлиқ. Глобаллашув шароитида Ўзбекистон ёшлари турли мафкуравий оқимларнинг таъсири зонасида қолмоқдалар, уларнинг баъзилари ҳатто мустақил Ўзбекистонни ва унинг ҳукумати юритаётган сиёсатни атайлаб обрўсизлантиришга қаратилган аксил ташвиқотлар исканжасига тушиб қолмоқдаларки, эндиликда илмий ва академик фан сифатида Ўзбекистоннинг энг янги тарихи билан боғлиқ ахборот хавфсизлиги тизимининг таъминлаш зарур.
Ўзбекистоннинг энг янги тарихи - бу нафақат академик билим ва ўқитиш, балки тарихий хотирани шакллантириш, ватанпарварлик ва фаол фуқаролик позициясини қарор топтириш йўлидир. Ўзбекистоннинг замонавий тарихини билиш - ёшларга ХХ аср охири – ХХIаср бошларида миллий тарих воқеаларини мустақил тарзда баҳолашга, жаҳон тарихи контекстидаги ва давлатимиз тараққиётидаги энг муҳим тенденцияларни кўриш, Ўзбекистоннинг замонавий дунёда тутган ўрни ҳақида тасаввурни шакллантириш, мамлакатнинг янги стратегик йўналишини, унинг ички ва ташқи сиёсатининг устувор йўналишларини тушунишига хизмат қилади..
“Яқин тарих” тушунчаси анъанавийликдан фарқли ўлароқ, тарихнинг "энг янги" фалсафаси мавзусига айланади. У инсоният ва жамият тараққиётининг муаммоларини янги иқтисодий, ижтимоий ва маданий нуқтаи назардан кўриб чиқишга асосланган. У ўзгарувчан дунё ҳодисаларини тадқиқот объекти сифатида қараб, воқеа-ҳодисаларни тарихшуносликнинг бир бўлаги сифатида ўрганиади.
Муайян вазиятларни текшириш усули - тарихий ёндашувга асосланади. Фактор таҳлили - маълум мезонларга кўра, турли омилларни гуруҳлашдан фойдаланиш, ўрганилаётган объектнинг тузилишини билиш, сифат ва миқдорий тавсифларни тақсимлаш бўйича; социологик тадқиқотлар ва оғзаки тарих усуллари - расмий манбалар билан бир қаторда, ушбу воқеалар иштирокчиларининг хотираларидан фойдаланишга, мавзуни кенгроқ ва чуқурроқ кўриб чиқишга, турли даражадаги жараёнларнинг ўзаро муносабати ва ўзаро таъсирини таҳлил қилишга имкон беради. Кўп босқичли таҳлилдан фойдаланиш - қарор қабул қилишнинг асосий принципи ва механизмларини аниқлашга ёрдам беради.
Яқин тарихни ҳар томонлама ўрганиш муҳим назарий ва амалий вазифадир. Замонавий давр тарихини ўрганишда фанлараро ёндашувларни ишлаб чиқиш тавсия этилади. Замонавий жараёнлар ҳам миллий, минтақавий ва глобал жиҳатларни ўрганишга асосланган ҳолда мунтазам равишда таҳлил қилиниши керак.
Совет Иттифоқи мафкурасининг рад этилиши муносабати билан Ўзбекистон замонавий тарих фанида қуйидагилар муаммоли масалаларга айланди:

• 
  Ижтимоий ва сиёсий ҳаётда олиб борилаётган ислоҳотларнинг аҳамияти.
  
• 
  Фуқаролик жамиятини шакллантириш ва ривожлантириш йўллари.
  
• 
  Ижтимоий-иқтисодий ислоҳотларнинг мазмуни.
  

* Халқаро муносабатлар тизимид Ўзбекистоннинг ўрни.

• 
  Марказий Осиёдаги геосиёсий вазият.
  
• 
  Минтақавий ва миллий хавфсизлик.
  
• 
  Миллатлараро, динлараро муносабатлар ва ҳ.к.
  

Замонавий тарих масалалари бўйича тематик тадқиқотлар соҳаси ҳали ҳам этарлича аниқланмаган, фанлараро тадқиқотлар ҳозирча мавжуд эмас. Шунинг учун ҳам замонавий тарихни ўрганишга бутун тарих фанига хос бўлган янги йўналишларни киритиш, замонавий тарихни жиддий методологик асос билан таъминлаш муҳимдир.