1- mavzu: mavzu ósimlik hujayrasi

 

4-rasm. Na`matak etdor hujayralari (Rosacanina): 

1 – xromoplastlar; 2 – mag`iz; 3 – hujayra devori. 

 

3. Protoplastning kimyoviy tarkibi va xususiyatlari 

Protoplastning  kimyoviy  tarkibiga    oqsillar,  nukleinlar,  lipidar,  uglevodlar, 

mineral moddalar va suv kiradi. 

O  q  s  i  l  l  a  r  –  hujayraning  eng  muhim  va  zarur  tarkibiy  qismi  bólib,  tirik 

materiyaning  tuzilishini  va  xususiyatini  tashkil  etadi.  Ular  polimer  va  monomer 

birikmalardan  tashkil  topgan,  aminokislotalardan  tuzilgan.  Hozirgi  vaqtda 

Hujayraning  katta-kichikligi  doimo  ózgarib  tursa  ham,  lekin  har  qaysi  turkum 

vakillari  uchun  ma`lum  kattalikda  va  shaklida  uchraydigan  belgi  hisoblanadi. 

Odatda hujayrani oddiy kóz bilan kórib bólmaydi. Uni  faqat bir necha  marta katta 

qilib kórsatadigan mikroskop ostida kórish va aniqlash mumkin.  

Yuksak ósimliklarning hujayra diametri 10-100 mkm (kópincha 15-60 mkmi) 

bólishi  mumkin.  Diametri  yirik  hujayralar  kópincha  g`amlovchi  oziq  moddalarni 

hujayralarda (masalan, kartoshka tuganaklaridagi parenxima  hujayralari, xól  meva 

hujayralari) bóladi. Bundan tashqari tarvuz, limon, apelsin va boshqa mevalarning 

yumshoq    eti,  bir  necha  millimetrgacha  bóladi,  ularni  oddiy  kóz  bilan  ham  kórish 

mumkin. Ayniqsa parenximatik hujayralar uzunligi jihatidan boshqa hujayralardan 

farq  qiladi. Masalan, zig`ir toldasi 40 mm, g`óza tolasi 35 mm, qichitqi ót tolasi 80 

mm  uzunlikda  bóladi.  Ularning  har  qancha  uzunligidan  qat`iy  nazar,  kóndalang 

kesimi mikroskopik holda saqlanadi. 

Yuksak  ósimliklarda  hujayralarning  soni  bir  necha  ón  mingdan  to  yuz 

minggacha (daraxt bargi) bólishi mumkin. 

aniqlangan 40 ga yaqin aminokislotalardan, 20-tasi oqsillarni monomeri bólib 

hisoblanadi. Eng yuqori kontsentratsiyali oqsillar ósimliklarni urug`ida aniqlangan 

bólib,  urug`ning  quruq    vazniga  nisbatan  40  foizni  tashkil  qiladi.  Bu  oqsillar 

«g`amlovchi» vazifasini bajaradi va urug` kókarib chiqqandan sóng sarflanadi. 

N u k l e i n (lat.nukleus-yadro) k i s l o t a l a r – DNK (dezoksiribonuklein) 

va RNK (ribonuklein) protoplastning tarkibida juda oz uchrasa ham ular b i o p o l 

i  m  e  r    guruhini  tashkil  etadi.  Nukleinlar  protoplastda  oqsillarni  sintez  etishda 

ishtirok etadi. DNK hujayrada yadro, mitoxondriy va xloroplastlar tarkibida, RNK 

esa,  ham yadro ham protoplast tarkibida uchraydi. 

---

Lipidlar  (yunon.  lipos-yog`,moy;  aydos-óxshash)  –  protoplast  tarkibida 

uchraydigan eng muhim moddalardan hisoblanadi. Ular tuzilishiga kóra murakkab 

efir bilan birikkan yog` kislotalari va gilesirindan tashkil topgan. 

Wsimliklar  protoplastida  oddiy  yog`lar  va  murakkab  lipidlar  (  lipoidlar  yoki 

yog`larga óxshash moddalar) bóladi. Lipidlarga fosfor va glikolipidlar hamda ba`zi 

pigmentlar  (karotinoidlar)  kiradi.  Bular  hujayraning  tarkibiy  qismlaridan 

hisoblanadi.  Yog`lar  bilan  lipidlar  hujayrada  energetik  (quvvat)  berish 

funktsiyasini bajaradi. 

Yog`lardan tashqari ósimliklarning  hujayra oraliqlarida e  f  i r    m o  y  l a r  i  

yog` tomchilari shaklida (lavanda, yalpiz, lagaoxilus-kókparang, rayhon va boshqa 

ósimliklar)  da  uchraydi.  Efir  moylari  sanoatda  parfimeriya  sohasida  keng 

qóllaniladi. 

Protoplast tarkibida uglevodlar ham uchraydi. Uglevodlar oddiy yoki m o n o 

s a x a r i d va murakkab p o l i s a x a r i d lardan iborat. Monosaxaridlar (fruktoza, 

saxaroza)  suvda  yaxshi  eriydigan  moddalar.  Polisaxaridlar  (kraxmal  donachalari) 

kletchatka, sellyuloza. 

Hujayra  hayotida  ATF  (adinozintrifosfat  kislotasi)  juda  muhim  ahamiyatga 

ega.  U  hujayradagi  energiya  (quvvat)ni  ózlashtirishda  biologik  makromolekulali 

moddalarni sintez etishda ishtirok etadi. 

Tirik  hujayra  tarkibida  60-90  foiz  miqdorda  suv  bólib,  uni  ichida  boshqa 

kimyoviy moddadar erigan holda uchraydi.