1- mavzu: mavzu ósimlik hujayrasi

4. Turgor va plazmoliz 

Hujayraning  fizikaviy  xossalari-hajmi,  elastikligi  suvga  bog`liq.  Odatdagi 

holatda  hujayra  tig`izlik,  ya`ni  elastik  xususiyatga  egadir.  Uning  bu  xususiyati 

hujayra  suyuqligining  devoriga  kórsatadigan  bosimga  bog`lik  bóladi.  Bu  bosim 

elastik  bosimning  suyuqlik  bosimi  bilan  tenglashib  turadi.  Hujayraning  shunday 

odatdagi holati  t u r g o r (lat. turgori-tólib toshmoq ) deb ataladi. 

Tirik  ósimlik  hujayralaridagi  turgor  holati,  suvga  bog`liq.  Masalan,  uzib 

olingan  ósimlik  bir  oz  vaqt  ótgach  sóliy  boshlaydi.  Chunki  hujayralar  tig`iz  tutib, 

chózib  turadigan  vakuoladagi  hujayra  suvi  asta-sekin  bug`lanib  boradi  va  tóqima 

ózining ichki tig`izligini yóqotib qóyadi. Bu hodisa p l a z m o l i z deb ataladi. Suv 

erituvchi  sifatida  ham  nihoyatda  muhim  ahamiyatg  ega.  Kópgina  moddalar 

hujayraga  suvda  erigan  holda  shimiladi,  foydalangan  moddalar  ham  hujayradan 

eritma holida chiqariladi. 

Hujayrada róy bergan kimyoviy reaksiyalar faqat suvli eritmada sodir bóladi. 

Masalan,  oqsillar,  yog`lar,  uglevodlar  va  boshq  a  moddalar  suv  bilan  ózaro 

kimyoviy ta`sir etish natijasida parchalanadi. 

Vakuolalar    va    hujayra    shirasi.  Vakuola  (lat.  vakuus-bóshliq  )  –  hujayra 

ichida  bóshliq    bólib,  ósimliklar  hujayrasi  uchun  xos  bólgan  belgilardan  biridir. 

Uning  ichi  hujayra  shirasi  bilan  tólgan.  Hujayra  shirasi    sitoplazmadan  maxsus 

membrana  t o n o p l a s t (lat.tonis-tarang, zór; plotos-ma`lum shakl) bilan ajralib 

turadi. Tonoplast tanlab ótkazish yoki yarim ótkazgichlik xususiyatga ega. 

---

Yosh  hujayraldarda  bóshliq    yoki  kavakchalar  bólmaydi.  Ular  hujayra  qariy 

boshlagandan sóng yuzaga keladi va bir-biri bilan qóshilib bitta yirik vakuola hosil 

bóladi. 

Vakuola  ósib  yiriklashib  hujayraning  90  foizini  ishg`ol  etadi  va  sitoplazma 

hamda uni tarkibidagi organellalarni qisib hujayra póstiga surib, yupqa qavat hosil 

qiladi.  Vakuola  asosan  ikki  xil  vazifani:  g`amlovchi,  ajratish  va  hujayrani 

tarangligini  saq  lashdan  iborat.  Shu  sababdan  hujayra  osomotik  va  turgor  bosimi 

paydo  bóladi,  bu  esa  óz  navbatida  tóqimalarning  qayishqoqligi  (elastikligini) 

ta`minlaydi. 

Vakuola ichida hujayra shirasi bólib, uni asosan tarkibiy qismini  suv tashkil 

etadi.  Suvda  erigan  mineral  tuzlar,  organik  birikmalar  (qand  va  polisaxaridlar), 

organik  kislotalar,  alkaloidlar,  glikolitlar,  pigmentlar  va  boshqa  moddalar  bóladi. 

Bu  moddalar  protoplastning  faoliyati  natijasida  hosil  bóladi  va  hujayra  shirasida 

tóplanadi.  Vakuolaning  kimyoviy  tarkibi  hujayraning  kimyoviy  tarkibidan  farq  

qiladi. 

Hujayra shirasining konsentratsiyasi (quyuqlik darajasi) oshsa, suv tonoplast 

(yarim  ótkazuvchi  pardaning  membrana)  orqali  shimilib,  to  ikki  tomondagi 

suyuqlikning  osmotik  bosimi  teng  bólguncha  bir  tomondagi  suyuqlik  ikkinchi 

tomonga ótadi. Suvning hujayra vakuolasi ichiga kirish kuchiga  s u r ish   k u ch i  

deb  ataladi.  Suv  shimilgan  sari  vakuola  va  hujayraning  hajmi  kengayadi.  Ammo 

hujayra  pósti  qayishqoq    bólganligi  sababli  cheksiz  kengaya  olmaydi,  uning  ózi 

hujayra  shirasi  va  sitoplazmaning  kengayishiga  qarshilik  kórsatib,  ular  tomon 

bosim bilan ta`sir etadi, bu hodisaga  turgor (lat. turgore-tólib toshmoq , shishmoq , 

bórtmoq ) deb ataladi. 

Demak turgor (tugizlik tarang) tirik ósimlik hujayralariga xos xususiyatlardan 

bólib, uzib olingan.