1 – mavzu: Maktabgacha oligofrenopedagogika kursining predmeti, vazifasi, maqsadi, metodlari

13 – Mavzu: Maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalarning qoidali o`yinlarini tashkil qilish metodikasi

REJA:

1. Syujeti-rolli o`yinlarning mazmuni va usullari

2. 
   Aqli zaif bolalarning syujeti-rolli o`yinlarga o`rgatishning xususiyatlari
   

Syujeti-rolli o`yinlarning mazmuni va usullari

Bolalarni bog`chaga kelganining birinchi kunidanoq pedagoglar ular bilan o`yinchoqlarga avaylash munosabatida bo`lish ko`nikmalarini shakllantirish bo`yicha maqsadga yo`naltirilgan ishlarni olib borishlari kerak. Uch-to`rt yoshli aqli zaif bolalar tarbiyachi rahbarligida o`yinchoqlarni joy-joyiga tartibli qo`yib chiqishga iqtidori yetadi. Tarbiyachi bolalarni kuzatmayotganida o`yinchoqlarni sindirishlari, ularni otishlari, g`ajishlari, so`rishlari nojo`ya harakatlarni qilishlari mumkin emas. O`yinchoqlar doim tartibli bo`lishi, ko`rkam ko`rinishi kerak: qo`g`irchoqlar ozoda, yasangan, qulay kiyingan, mashinalar butun, idish-tovoqlar tokchalarda toza va tartibli qo`yilgan va boshqalar. Kattalar o`yinchoqning sinishi va buzilishining har bir holatiga ta`sirlanishga majbur, unga ayamasdan munosabatda bo`lishga yo`l qo`ymasligi kerak. Bola tashlab yuborgan qo`g`irchoqni ko`tarib olishi, bolalarning ko`z oldida unga rahmi kelishi, erkalashi; ag`anab yotgan mashinani olib uni ko`zdan kechirishi, g`ildiraklarining butunligini tekshirishi kerak.

Tajribaning ko`rsatishicha, kichik yoshdagi aqli zaif bolalar bilan o`yinchoqlardan foydalanish ko`nikmalarini ishlab chiqish bo`yicha maqsadga qaratilgan ishlar olib borish kerak. Birinchi navbatda kichkintoylarga o`yin jarayonida o`yinchoqlarini almashib o`ynashni o`rgatish zarur. Bu yo`nalishda tarbiyachi maxsus o`yin mashqlarini o`tkazishi uchun, o`yin jaryonida almashishlarni tabiiy, talablarga muvofiq qilsagina ko`proq samaraga erishiladi. Misol keltiramiz: tarbiyachi bolalarni stulchalarga o`tqizadi, ulardan biriga o`yinchoqli katta savatni yoki qutini topshiradi va bolaga o`yinchoqlarni tarqatishni taklif qiladi. Bola o`zida katta odamning ishonchini his qiladi va shu paytda o`rtoqlariga nisbatan hotamtoy bo`lish unga yoqadi. O`yinchoqni topshirar ekan, u, albatta: «Tanya (Kostya, Petya), ayiqchani (mashinani, qo`g`irchoqni) iltimos olgin» deb gapiradi. Hamma o`yinchoqlar tarqatilganidan keyin bolalar tarqalib ketishadi va o`yin burchagida ularni o`ynaydilar. Tarbiyachi 15-20 daqiqa vaqt o`tganidan keyin, bolalarning o`yinchoq o`ynab bo`laganiga ishonch hosil qilib, ulardan o`yinchoqlarini olib yana stulchalarga o`tirishlarini iltimos qiladi. Bundan keyin u bolalarga o`yinchoqlarini bir-birlari bilan almashtirishni (Sveta Marinaga bu aravachani ber, u esa senga o`zining arg`imchog`ini beradi) taklif qiladi va bir-birlariga yumshoqqina rahmat aytadilar.

Bunday mashqlar 20 daqiqadan oshmasligi kerak. Bolalar bir necha martta almashuv o`tkazishganidan so`ng ular o`yinchoqlarini ancha xotirjamlik bilan qaytarib beradilar.

Katta yoshdagi bolalar o`yin tugaganidan keyin mustaqil o`yinchoqlarni yig`ishtirib olishga majburlar, ularni zarur bo`lganida doimiy tartibga solib turadilar, tarbiyachi rahbarligida oyda ikki marta o`yin burchagini tozalash ishlarini olib boradilar.

Maktab yoshiga yetmagan aqli zaif bolalarning o`yin faoliyatini rivojlantirishning muhim sharti bo`lib tizimli o`yinga o`rgatish, hamda kundalik turmushdagi ularning o`yinlariga rahbarlik bo`ladi.

Defektolog-o`qituvchi jadvalga muvofiq haftada bir necha marta o`yinga o`rgatish darslarini o`tkazadi. U «O`yin» bo`limining dasturini amalga oshirish ishini boshqaradi. Har kuni kunning ikkinchi yarmida tarbiyachi o`yinga o`rgatish mashg`ulotlarini o`tkazadi.

Defektolog o`yinga o`rgatishga kirishishdan oldin o`quv yilining boshida har bir bolaning o`yin faoliyati holatini ochib beradi. Bola uchun odatdagi sharoitda, masalan, o`yin xonasida unga hech narsani aralashtirmasdan mustaqil taklif qilingan o`yinchoqlarni o`ynash huquqi berilishi kerak. Pedagog o`yinda uning har bir harakatini belgilab faqat ishtirok etadi. Kuzatuv paytida quyidagilarni belgilashi zarur:

1. 
   bola o`yinchoqlarga qiziqish ko`rsatyaptimi, bu qiziqish qanday tusda, u tarqoq holdami (biridan boshqasiga o`tib hamma o`yinchoqlarni o`ynayaptimi) yoki tanlangan (bitta yoki ikkita o`yinchoqni tanlab oladi va ular bilan aniq harakatlar sodir qiladi), bolada o`yinchoqlarga va ular bilan bo`lgan harakatlarga qiziqish qanchalik mustahkam (u har bitta o`yinchoq bilan uzoq vaqt o`ynaydimi yoki tezda o`yinni to`xtatib qo`yadimi), uning harakatlari aynan o`yinmi yoki rasmiy tusga egami;
   
2. 
   o`yin davomida o`yinchoqlarni istehmol qilishning aynanligi (o`yin mantiqiga to`g`ri kelmaydigan harakatlar aynan emas deyiladi: o`yinchoq plitaning duxovkasiga qo`g`irchoqni tiqish, stolni qo`g`irchoq o`ringa yotqizib qo`yish;
   
3. 
   o`yinning xarakteri. Bolaning hamma o`yin harakatlarini to`la belgilab pedagog uning xarakteri to`g`risida xulosa qiladi: ular epchil-ayyormi (manipulyatsiya), protsessualmi yoki syujetlimi. Epchil-ayyor deb, shu narsa uchun xarakterli bo`lmagan maxsus o`yin harakatlariga aytiladi (ko`rish, timirskilash, taqillatish, orqaga qarash va boshqalar). Epchil-ayyor – o`yin harakatlarini narsalar bilan rivojlanishini ancha past bosqichi.
   

Protsessual harakatlarga so`nggi natijalarga yo`naltirilmagan harakatlar kiradi. Bola jarayonni amalga oshishining o`zidan qoniqish oladi (mashinani maqsadsiz uchirish, qo`g`irchoqni tinmasdan kiyintirish va yechintirish). Epchil-ayyorlar bilan solishtirganda bu harakatlar o`yin rivojlanishining ancha yuqori bosqichdaligini ko`rsatadi.

Protsessual o`yinga qaraganda syujetli elementlar bilan o`ynalgan o`yin ancha maqsadga qaratilgan bo`ladi. Bola ishlab chiqqan harakatlarining o`zaro bog`liqligini tushunib harakat qiladi. Bola o`yin davomida kerakli o`yinchoqlarining yo`qligi uchun o`rinbosar-narsalardan foydalanadi (masalan, qoshiq o`rniga tayoqcha, sovun o`rniga kubikni) va syujetli o`yinlar uchun xos bo`lgan tasavvuridagi obhektlar harakatini amalga oshiradi;

4. 
   o`yin paytida bola nutqining tahlili. Bu shunday xulosa qilishga imkon beradi, o`yin harakatlari munosabatida uning roli qanday bo`lgan, u o`yin bilan yaxlit butunlikni tuzganmi, uning rivojlanishiga hissa qo`shganmi.
   

O`yinning davomiyligi albatta xronometraj (sekundomer yordamida mehnat jarayonining davomini o`rganish) qilinadi.

Bolaning o`yin o`ynashini yakka tartibda tekshirish natijalari uning ahvoli to`g`risida umumiy xulosa qilishga imkon beradi. Bu xulosa albatta shaxsiy ishida bo`lishi kerak. Maxsus bolalar bog`chasi guruhiga kelib tushganida bolaning umumiy o`yin o`ynashi tasvirlangan birlamchi tekshiruv bayonnomasini saqlab qo`yish ham maqsadga muvofiq bo`ladi.

Bolalarning o`yin o`ynash qobiliyatlari haqida so`nggi xulosa qilish uchun ularning qo`shma o`yinlari ustidan maqsadli kuzatuv o`tkazish kerak, bunday jarayon pedagogga bolalar xulqining yakka xususiyatlarini ochib berish imkonini beradi.

Defektolg-o`qituvchi guruhdagi har bir tarbiyalanuvchining o`yin faoliyati ustidan to`la tekshiruv o`tkazganidan keyin u chorak rejasini tuzishga kirishadi, hamda «O`yin» dasturiy bo`limi bo`yicha nazarda kutilayotgan ish usullari va vazifalarini shakllantiradi.

Defektolok-pedagog chorak rejalaridan tashqari haftalik rejalar ham tuzadi va o`yin o`ynashni o`rgatishga bag`ishlangan mashg`ulotlar hisobini olib boradi, mashg`ulotlarni qisqa natijasini izohlaydi, qiyinchiliklarni, yutuqlarni belgilaydi va kelajak uchun izohlar qiladi.

Tajribaning ko`rsatishicha, defektolog-o`qituvchilar «O`yin» maxsus bo`limining tub mohiyatini har doim ham to`g`ri tushunmaydilar. Bahzi maktabgacha tarbiya muassasalarida defektolog-o`qituvchi umuman bu bo`lim bo`yicha ish olib bormaydi. Bunda uning ishi ko`pligi, hamda shu bo`limning ikkinchi darajali ekanligi bahona qilinadi. SHu munosabat bilan yana tahkidlab o`tmoqchimiz, maxsus maktabgacha tarbiya muassasasida o`tkazilayotgan butun korrektsion-tarbiyaviy ishning markaziy vazifasi bo`lib o`yin o`ynashga o`rgatish hisoblanadi, shuning uchun o`zboshimchalik bilan bir ish turini ikkinchisi bilan almashtirish butun korrektsion jarayonni buzadi va anomal rivojlanayotgan bolaga yaxlit pedagogik ta`sir qilish sharoitini yaratmaydi.

«O`yin» bo`limi bo`yicha defektolog-pedagog ishining asosiy maqsadi shundan iboratki, uning rivojlanishining oliy pog`onalarida vaziyatni anglashini, narsa-o`rinbosarlar harakatini, rolli axloqni o`z ichiga oladigan o`yinning murakkab mexanizmi bolada o`rgatish jarayonida shakllanadi.

O`yin faoliyatiga o`rgatish, masalan, bolalarni qo`l mehnatiga o`rgatishga qaraganda oliy sharoitda o`tkazilishi kerak. Pedagog o`yin bo`yicha mashg`ulotlar o`tkazar ekan, agar u hayajonli va qiziqarli qilib harakat qilmasa, uning bolalarda o`yin faoliyatini shakllantirishga qaratilgan hamma harakatlari oldindan barbod bo`lishga mahkum etiladi.

O`yinga o`rgatish mashg`ulotlarini kabinetda emas, stol atrofida o`tkazilsa, bolalar o`zlarini ancha erkin va bemalol his qiladigan guruh xonasida, o`yin burchagida o`tkazish mumkin. Bunda pedagog bolalar uchun muayyan bilim va mohirlikni beruvchi vosita bo`lib emas, balki o`yindagi ko`p ishni qila oladigan va bunga o`rgatishi mumkin bo`lgan ancha tajribali do`st sifatida chiqishi kerak. Pedagog uchun bolalar bilan boshqa darslarda odat bo`lib qolgan qattiqqo`llik va ishchanlik ko`rinishida muloqot usuli yumshoq, hayajonli, ishonuvchanlik muloqot odatiga almashtirilishi kerak. Bolalar pedagogni o`yindagi sheriklari sifatida qabul qilishlari, ulardan esa ishtirokchilar sifatida va pedagogning o`yindan manfaatdorligini his qilishlari muhim.

Pedagog turli yosh guruhlarida o`zini shu bosqichda qanday masala hal qilinayotganiga qarab har xil tutadi. Dastalabki o`yinga o`rgatish bolalarda o`yinchoqlarga va ularning harakatiga faol qiziqishni shaklantirish masalasini qo`yar ekan pedagog mashg`ulotlarda bolalar faoliyatini tashkilotchisi hisoblanadi, undan o`yinchoqlar tanlash tashabbusi va ular bilan harakatlarni amalga oshirish kelib chiqadi. Bolalar hali bunday mashg`ulotlarda pedagog bilan o`yindagi teng huquqli sheriklar sifatida emas, balki ularning boshqarib turuvchi hamishtirokchilari bo`lib qatnashadilar. Pedagog bolalarni o`yin bilan shunday qiziqtirishi kerakki, ularga o`rgatilgan harakatlar majburiy deb qabul qilinmasin. Bunga eng oldin pedagogning o`yin harakatlarini hayajonli bajarishi sabab bo`ladi, uning o`yinga o`ta qiziqishi, mahlum mahnoda “ikkiga bo`linish” qobiliyati, bir tomondan, bolalarni boshqaruvchi, ularga o`rgatuvchi katta odam bo`lib qoladi, boshqa tomondan, o`zi aqli zaif bolaning o`rnida turadi, sodir bo`layotgan voqealarga uning ko`zi bilan qarashga harakat qiladi.

Katta yoshdagi bolalarni o`yinga o`rgatishda pedagogning holati birmuncha o`zgaradi. Pedagogning keyingi vazifasi bolalarda o`yin personaji obrazlarini gavdalantirish mahoratini shakllantirish bo`ladi, buning uchun turli o`yin usullari va vositalaridan foydalaniladi. Bolalar endi o`yin tajribasiga ega bo`lganlarini va o`yinni mustaqil ochib berishga qodirliklarini hisobga olib, pedagog o`ziga sherik, katta o`rtoq vazifasini oladi. Pedagog bolalarni turli usul, yangi o`yin turlariga o`rgatar ekan, bolalar uchun o`yin o`yinligicha bo`lib qoladi, o`yinga o`rgatish o`yinning cheklangan qismini tashkil etadi, pedagog bu to`g`rida unutmasligi kerak. Masalan, pedagog uchun bolalarga o`yinning muayyan usullarini o`rgatish – qayiq inshooti uchun “qurilish” belgisidan, karton bo`laklari va boshqa materiallardan foydalanish muhim. U o`yin jarayonida bolalarga turli o`rinbosar-narsalardan foydalanish usullarini namoyish qiladi. Bolalar o`yindagi katta sherikdan, katta o`rtoqdan yangi o`yin ususllarini qabul qiladilar, qiziqarli, maroqli o`ynashga o`raganadilar.

Belgilash kerakki, maktab yoshiga yetmagan aqli zaif bolalar kattalar harakatini bir xilda qilib tiklashning mustahkam anhanasini mahlum qiladilar. Tashqaridan qaraganda bu bola tomonidan faoliyatning muayyan usullarini egallash bo`lib ko`rinishi mumkin. Masalan, pedagog “haydovchi” o`yini uchun katta bo`lmagan diametrdagi chambaraklarni moslash mumkinligini ko`rsatadi. Bolalar xursandlik bilan o`yinning yangi usulini ushlab oladilar, o`zlari chambarakalarni rul sifatida qo`llab ko`radilar. Biroq bu hali ularda o`yinda o`rinbosar-narsalardan foydalanish ko`nikmalarini paydo bo`lganini ko`rsatmaydi va pedagog tomonidan o`rin bosish funktsiyasining paydo bo`lishi deb bahonlanmasligi kerak. Bu faqat bolalarni aniq o`yin vaziyatida aniq narsadan foydalanishni egallaganligini bildiradi. Agar, maktab yoshiga yetmagan aqli zaif bolalar ularga tanish bo`lgan chambarakdan foydalana olganlarida edi, deylik, qo`g`irchoqning dala hovlisini devori sifatida, bu o`yin faoliyatida o`rinbosar-narsalar bilan harakat qilish qobiliyatining paydo bo`lishini ko`rsatuvchisi bo`ladi.

Maktab yoshiga yetmagan aqli zaif bolalarning o`yinga o`rgatishni tashkil qilish bilan birga pedagog-defektolog hamma bolalarning bu turi uchun umumiy faoliyat xususiyatlarini, hamda shaxsiy sifatlarini hisobga olishi kerak. Har doim ham bolalarni katta jamoalarga birlashtirish (uch kishidan ko`proq) mumkinligi tasavvur qilinmaydi. SHaxsiy xususiyatlarini ko`rsatishda xulqlarining farqini ajratib olish qiyin bo`ladi. SHuning uchun o`yin jarayonida bolalarning to`g`ri o`zaro munosabatini shakllanishiga alohida ehtibor ko`rsatish kuzatiladi. Pedagog bolalarni diqqat bilan kuzatar ekan, ular orasida o`yin paytida doim yetakchi sifatida chiqishga beriluvchan liderlarni ajratib oladi. Ular intellektual munosbatda ancha yaxshi saklangan, boshqa bolalar ustidan “boshchilik qilish” ko`nikmalariga ega bo`ladilar. Bahzida, yaxshi o`yin tashkilotchisi deb, ular to`g`risida yolg`on tasavvur ham paydo bo`ladi. Ular aslida bolalarga kuch bosimi orqali ta`sir ko`rsatadilar, ularni qo`rqitishadi, zo`ravonlik bilan bo`ysunishni talab qiladilar. Bunday bolalarga bosh rollarni o`zlariga olishni tahqiqlamagan holda ularda navbatma-navbat odatiga rioya qilishni, boshqa ishtirokchilarda ham o`yinga boshchilik qilish xohishi borligini tushunish kerakligini tarbiyalash lozim.

Pedagogning alohida ehtibori bo`shang va nofaol bolalarga qaratilishi kerak bo`ladi. Bunday bolalarning tashabbuslarini har tomonlama taqdirlash kerak, ular o`yinning boshqa ishtirokchilari bilan aloqa o`rnatishlari lozim. Pedagog ularning ruhini ko`tarishi, kichkinagina muvaffaqiyatini ilg`ab olishi, unga guruhdagi o`rtoqlarining ehtiborini qaratishi darkor. Bunday bolalarga albatta, zarur bo`lganida yordamlashib o`yinda yetakchi rollarni topshirish kerak.

O`ynayotgan bolalar jamoasini tashkil qilish shuning uchun ham qiyinki, unda nutqning rivojlanish darajasi ancha past bo`lgan o`yin ishtirokchilari har doim bo`ladi. Ular jim turib o`ynashni afzal ko`radilar, o`yindagi sheriklariga umuman murojaat qilmaydilar. Odatda, pedagogning ularda o`z fikrlarini uyg`otishga urinishlari, bolalarning yakkalanib qolishlariga va umuman o`ynamay qo`yishlariga olib keladi. Bunday bolalarga nisbatan pedagogning munosabati maksimal darajada do`stona bo`lishi, ular bilan muloqot o`rnatishga intilishi, nutq muloqoti sharti asosiy sifatligini mustasno etishi darkor. Bolalardan o`z o`yin harakatlarida majburiy nutq kuzatuvini hech ham talab qilish, ularning o`yinlarini “gapdonlik” darajasiga bo`ysunishini ko`rsatish kerak emas. Pedagog-defektologlar bahzida bolalar nutqining yuqori faolligi uchun o`yin holatidan foydalanishga harakat qilib, agar bunda ular uning nomini aytishmasa, ularga o`yinchoqlarni olishni man etadilar, bola yomon gapiradi, deb dramatik o`yinlardan ham chetlashtiradilar. Nutqida qiyinchiliklarni boshidan o`tkazayotgan bolaga pedagogning bunday munosabati mutlaqo yo`l qo`yib bo`lmaydigan hodisadir. Ular jamoada o`ynayotgan bu bolalarning shusiz ham og`ir ahvollarini qiyinlashtiribgina qolmay, balki asab-psixik buzilishlar uchun sharoit yaratib beradi. O`yin bolalarning sevimli faoliyati bo`lib, ular intilishlarining predmetini tashkil qiladi. Pedagog bolani o`yindan mahrum qilar ekan, o`zini u bilan aloqasiga zarar yetkazadi. Uni tiklash juda qiyin, yuqorida aytilganidek, bunday aloqasiz o`yinga o`rgatish mumkin emas.