1-– мавзу кириш. Таъминлаш манбалари ва вагонлар электр юкламаларини таснифи

Elektr ustaralar ta’minoti uchun statik o‘zgartgichlar 
Vagonlarda elektr ustaralarni ta’minlash uchun o‘zgarmas tokni o‘zgaruvchan 
tokka aylantirish uchun mo‘ljallangan PPB-50 turidagi statik o'zgartgichlar 
(invertorlar) yaratilgan. Ular tranzistorlarda joylashgan bo‘Iib o'z-o'zini 
uyg‘otuvchi invertor asosida yig‘ilgan. Invertor ikkita o‘zgartgich ko‘priksimon 
sxemalardan iborat. Har bir ko‘prik to‘rttadan tranzistor VI-V4 va V5-V8 dan, 
transformator T
r
ning birlamchi cho‘Ig‘amlari (9) va (10) dan iborat bo‘lib, tegishli 
ko‘priklar diagonallariga ulangan. Tranzistorlar VI-V8 lar umumiy emitterli sxema 
bo‘yicha ulanib, impuls (qayta ulanish) rejimida go‘yo elektron kalit sifatida 
ishlaydi. Kirish qismidagi kuchlanish U
vx
ning impulslari tranformator T
r
ning 
cho'lg^mlari (9) va (10) ga beriladi. Bunda ikkilamchi cho‘lg‘am (11) da 
kuchlanish induksiyalanadi. Uning shakl o'zgarishi to'g'ri burchakli to'rtburchakka 
yaqin. Transformatorning 1-8 choMg'amlari teskari aloqa sifatida qollanishga ega. 
Ulardan tranzistorlar VI-V8 bazalariga boshqaruv ispulslari beriladi va ularning 
navbatma-navbat ochilib-yopilishlari ta’minlanadi. 0‘zgartgichni past haroratda 
ishga tushirish uchun V12-S3-R1 va V13-S4-R2 zanjirlari qo‘llanadi. Diod VII 

---

o‘zgartgichni ta’minlovchi o‘zgarmas tok qutblarini tasodifan o'zgarishidan 
himoyalaydi. SI va S2 kondensatori o‘zgarmas tok tarmog‘iga yuqori garmonikalar 
ta’sir ko'rsatuvini oldini oluvchi filtr hisoblanadi. Bunday garmonikalar invertor 
ishlaganda paydo bo'ladi. VIO diodlari VI-V8 tranzistodari ulab-uzilganda hosil 
bo’uvchi o‘ta kuchlanishlardan himoyalaydi 
11.3-rasm. PPB-50 o‘zgartgichning prinsipial sxemasi.
 
qismida ham kuchlanish o‘sishi kuzatiladi. Bunda rele Rl ulanadi va uning 
kontaktlari kontaktor K1 ning g'altagini tokdan ajratadi, buning oqibatida elektr 
motori M tarmoqdan uziladi. 
APO-03 va PND-5 o‘zgartgichlarida kuchlanish va chastotalarni kuchlanish 
Uv* o‘zgarganda, shuningdek, yuklama o‘zgarganda ham markazdan qochuvchi 
tamoilida ishlovchi regulator (3.10 a-rasm) yordamida mo‘tadillanadi. Regulator 
kontaktor tizimi (1) dan iborat va bu kontaktorlar richag (2) unga qo‘zg‘oluvchi 
mufta (3) bilan bog'langan va u yuk (4) ga ta’sir ko‘rsatadi. Kontaktlar 
qo‘shimcha rezistor Rl ni ulab — uzadilar shuningdek, motor M ning uyg‘otish 
cho4g‘ami OV1 ning zanjirida 0‘zgarish yasaydilar. Kirish qismdagi kuchlanish 
U
vx
pasayganda, birinchi vaqtda aylanish tezligi ham kamayadi. Bunda 
markazdan qochuvchi (5) chapga suriladi. Bu richag (2) ning soat mili yo‘nalishi 

---

bo‘yicha aylanishga va natijada, kontakt (1) ning ajralishiga olib keladi — 
uyg‘otish cho‘lg‘ami ОVI zanjiriga qo‘shimcha qarshilik Rl kiritiladi; oqibatda, 
motor magnit oqimi kamayib, aylanish tezligi n
nom
gacha ko‘tariladi. 
Chastota o‘zgartgich
Agar sinxron generatorinirmg eng kichik qiymatga ega cliastotasi 
poyezdning magistrali kuchlanishi chastotasiga qaraganda 
birnecha marotaba katta bo'lsa (/,//
2
=8-10), unda chastota 
o'zgartgichning o‘zaro to‘g‘ri aloqali turi (NPCh) qo‘llanishi maqsadga 
muvofiqdir. Bunday o'zgartgichlar boshqa o‘zgartgichlaiiga nisbatan kam 
vazn va o
£
lchamlarga ega. Yuqori kuchlanishli NPCh o'zgartgichlar 
yo‘lovchilar vagon i markazlashgan elektr ta’minotida qo‘llab, 
teplovozning bir fazali 3000 V mu’tadil qo‘chlanishga va 16 — Gts li 
chastotaga ega elektr ta’minlovchidan markazlashgan tizim bo'yicha 
energiya 
oluvchi 
yo‘lovchilar 
tashuvchi 
vagonlarga 
mo‘ljallangan.NPCh 
yuqori 
kuchlanishli o‘zgartgichlar Tallinn elektrotexnik zavodi tomonidan 
ishlab 
chiqilgan. 
Bunday 
teplovozlarda 
generatorning 
yakor 
choig'ami 
(3) 
faza 
va 
chastota 
o‘zgartgichi 
(5)
ulangan. Rotor (2) bosh dizel (1) da harakatlanadi.