1-– мавзу кириш. Таъминлаш манбалари ва вагонлар электр юкламаларини таснифи

Ўқитиш шароити
Махсус аудитория
Мониторинг ва баҳолаш 
Оғзаки саволлар, блиц-сўров 
10 -маърузанинг технологик харитаси 
Иш 
босқич-
лари 
Иш фаолиятининг мазмуни 
Ўқитувчи 
Талабалар 
Мотиваци
я 
1-босқич. 
Мавзуга
кириш
(19 ми
н) 
1.1 Дарснинг ташкилий томонлари.
1.2 Ўқув машғулоти мавзуси мақсади ва 
вазифалари 
билан 
таништиради. 
Муаммони баён этади. 
1.3 
Мавзу 
бўйича 
маълум 
бўлган 
тушунчаларни 
фаоллаштиради. 
Натижада 
талабаларнинг 
нималарда 
адашишлари, 
хато 
қилишлари 
мумкинлигининг 
ташхизини 
амалга 
оширади. 
1.4 Мавзуни жонлаштириш учун саволлар
беради. (блиц–сўров) 
Тинглайдилар. 
Тинглайдилар, 
фикр 
юритадилар ва 
жавоб 
берадилар. 
Тинглайдилар ва 
жавоб 
берадилар. 
2-босқич. 
Асосий 
бўлим 
(50 мин) 
2.1. Савол юзасидан мини маъруза қилади. 
2.2. Маъруза режасининг ҳамма саволлари 
бўйича тушунча беради.
2.3. Видео-фильм ва плакатда намойиш этади. 
2.4. Маърузада берилган саволлар юзасидан 
умумлаштирувчи хулоса беради. 
Тинглайдилар. 
Тинглайдилар ва 
асосийсини ёзиб 
оладилар. 
Кўрадилар, 
кузатадилар ва 
эслаб қоладилар.
Ёзиб оладилар. 
3-босқич. 
Мавзуни 
мустаҳ-
камлаш 
(10 мин) 
3.1. Таянч ибораларга қайтилади. Талабалар 
иштирокида 
улар 
яна 
бир 
бор 
такрорланади. 
3.2. Талабалар фаолиятини кузатади. Уларни 
йўналтиради. Зарур маслаҳатлар беради. 
Асосий 
тушунчалар, таянч 
ибораларга
аҳамият қаратади.
Ўрганади.
Саволлар беради 

---

4-босқич.
Якун-
ловчи 
(10 мин) 
4.1. Машғулот бўйича якунловчи хулосалар 
қилади. Мавзу бўйича олинган 
билимларни қаерда ишлатиш мумкинлиги 
маълум қилади. 
4.2. Кейинги мазву бўйича тайёрланиб келиш 
учун саволлар беради. 
4.3. Мустақил иш вазифасини беради. 
Саволлар 
берадилар. 
Тинглайдилар ва 
ёзиб оладилар. 
Вазифани ёзиб 
оладилар. 
10- Tokli elektrmashinali uzgartirgichning konstruksiyasi va ishlash 
prinsipi 
 
Мавзу режаси:
1.Elektr ustaralar ta’minoti uchun statik o‘zgartgichlar. 
2.Vagon past kuchlanishli iste’molchilarini ta’minlash uchun 
statik o‘zgartgichlar 
 
Elektr ustaralar ta’minoti uchun statik o‘zgartgichlar 
Vagonlarda elektr ustaralarni ta’minlash uchun o‘zgarmas tokni o‘zgaruvchan 
tokka aylantirish uchun mo‘ljallangan PPB-50 turidagi statik o'zgartgichlar 
(invertorlar) yaratilgan. Ular tranzistorlarda joylashgan bo‘Iib (3.11-rasm), o'z-
o'zini uyg‘otuvchi invertor asosida yig‘ilgan. Invertor ikkita o‘zgartgich 
ko‘priksimon sxemalardan iborat. Har bir ko‘prik to‘rttadan tranzistor VI-V4 va 
V5-V8 dan, transformator T
r
ning birlamchi cho‘Ig‘amlari (9) va (10) dan iborat 
bo‘lib, tegishli ko‘priklar diagonallariga ulangan. Tranzistorlar VI-V8 lar umumiy 
emitterli sxema bo‘yicha ulanib, impuls (qayta ulanish) rejimida go‘yo elektron 
kalit sifatida ishlaydi. Kirish qismidagi kuchlanish U
vx
ning impulslari 
tranformator T
r
ning cho'lg^mlari (9) va (10) ga beriladi. Bunda ikkilamchi 
cho‘lg‘am (11) da kuchlanish induksiyalanadi. Uning shakl o'zgarishi to'g'ri 
burchakli to'rtburchakka yaqin. Transformatorning 1-8 choMg'amlari teskari aloqa 
sifatida qollanishga ega. Ulardan tranzistorlar VI-V8 bazalariga boshqaruv 
ispulslari beriladi va ularning navbatma-navbat ochilib-yopilishlari ta’minlanadi. 

---

0‘zgartgichni past haroratda ishga tushirish uchun V12-S3-R1 va V13-S4-R2 
zanjirlari qo‘llanadi. Diod VII o‘zgartgichni ta’minlovchi o‘zgarmas tok qutblarini 
tasodifan o'zgarishidan himoyalaydi. SI va S2 kondensatori o‘zgarmas tok 
tarmog‘iga yuqori garmonikalar ta’sir ko'rsatuvini oldini oluvchi filtr hisoblanadi. 
Bunday garmonikalar invertor ishlaganda paydo ho'ladi. VIO diodlari VI-V8 
tranzistodari ulab-uzilganda hosil hoMuvchi o‘ta kuchlanishlardan himoyalaydi 
10.1-rasm. PPB-50 o‘zgartgichning prinsipial sxemasi 
qismida ham kuchlanish o‘sishi kuzatiladi. Bunda rele Rl ulanadi va 
uning kontaktlari kontaktor K1 ning g'altagini tokdan ajratadi, 
buning oqibatida elektr motori M tarmoqdan uziladi. 
APO-03 va PND-5 o‘zgartgichlarida kuchlanish va chastotalarni 
kuchlanish Uv* o‘zgarganda, shuningdek, yuklama o‘zgarganda ham 
markazdan qochuvchi tamoilida ishlovchi regulator (3.10 a-rasm) 
yordamida mo‘tadillanadi. Regulator kontaktor tizimi (1) dan iborat va 

---

bu kontaktorlar richag (2) unga qo‘zg‘oluvchi mufta (3) bilan 
bog'langan va u yuk (4) ga ta’sir ko‘rsatadi. Kontaktlar qo‘shimcha 
rezistor Rl ni ulab — uzadilar shuningdek, motor M ning uyg‘otish 
cho4g‘ami OV1 ning zanjirida 0‘zgarish yasaydilar. Kirish qismdagi 
kuchlanish U
vx
pasayganda, birinchi vaqtda aylanish tezligi ham 
kamayadi. Bunda markazdan qochuvchi (5) chapga suriladi. Bu richag 
(2) ning soat mili yo‘nalishi bo‘yicha aylanishga va natijada, kontakt 
(1) ning ajralishiga olib keladi — uyg‘otish cho‘lg‘ami ОVI zanjiriga 
qo‘shimcha qarshilik Rl kiritiladi; oqibatda, motor magnit oqimi 
kamayib, aylanish tezligi n
nom
gacha ko‘tariladi. 
Agar kirish kuchlanishi U
vx
ko‘paysa motor aylanish tezligi 
pasayadi, regulator yuklari ajralib, mufta (3) o'ngga buriladi va 
kontaktlar (1) ulanadi. Demak, rezistor Rl qisqa ulanishi bilan motor 
magnit oqimi kuchayadi va uning aylanishi tezligi pasayadi. Ish 
jarayonida kontakt (1) davriy avtomatik ravishda ulanib-uzilib turadi 
va M aylanish tezligini ma'lum bir qiymatda ushlab turadi. 
0‘zgartgich yuklamasi o‘zgarishi bilan chiqish qismdagi 
kuchlanish qo'zg'otish cho‘Ig‘am OV4 ga ko‘ra, mo4adiIlashib turiladi. 
Yuklama ortishi bilan motorning ta’minlovchi tarmoqdan olayotgan 
toki kuchayadi, shuningdek, OV2 va OV4 cho‘lg‘amIari hosil qiladigan 
magnit yurituvchi kuchlar ham zo‘rayadi. Qo'zg‘otish cho
(
lg‘am OV4 
asosiy parallel ulanuvchi generator qo^g'otish cho‘lg‘ami OV3 bilan bir 
xil yo‘nalishda ishlovchi qilib ulangan, shunga ko‘ra, yuklama 
ko‘tarilganda, bu cho‘lg‘am generator yakuniy magnit oqimini 
kuchaytiradi va kuchlanishi bir xil darajada ushlab turishga harakat 
qiladi. Motor zanjiridagi ketma-ket ulanuvchi OV2 o‘zgartgichni ishga 
tushirishni ycngillashtiradi. Generatorning asosiy uyg‘otish cho‘lg‘ami 
OV3 O'zgarmas tok manbaidan Uvx kuchlanishga ulanadi. 

---

FV-120 turidagi o‘zgartgichda motor aylanishi tezligi ikki pog‘onali 
rostlash usuli qo‘Uangan (3.10 b-rasm) 0‘zgartgichni ishga tushirish 
avtomatik ravishda kontaktor Kl, tok cheklovchi ге/.istor va releli 
sxema (bu sxema 3.10 b-rasmda keltirilgan) yordamida bajariladi. 
Vagon generatori ishlayotgan vaqtda motor M yakoriga 65 v li 
kuchlanish beriladi, qo‘shimcha rezistor R2 kontakt K2 bilan qisqa 
tutashgan motor n
nom
tezlik bilan aylanadi. 
10-2rasm. 0‘zgartgichning aylanish tezligini avtomatik 
boshqarishni amalga

---

oshiruvchi tamoiliy sxemalan APO-03 o‘zgartgichida (a) va FV-120 
o'zgartgichi uchun (b). Elektr ta’minotini 50 V kuchlanishli akkumulator 
batareyasiga o'tkaziladigan bo‘lsa, teskari tok relesi kontaktlari kontaktor K2 ni 
zanjirdan uzadi va uyg
k
otish cho‘lg‘ami OV1 R2 qarshilik orqali ulanib qolgan 
bo‘ladi, natijada, uyg'otish cho‘lg‘amidan o‘tayotgan Ivi toki kamayadi. Bu motor 
magnit oqimi qiymatini pasaytiradi va aylanish tezligini oshiradi. Oqibatda, 
ta’minlovchi manba 
Segment (4) ga flanes (8) rezina bilan vulkanizatsiyalangan. Rezina kojux (23), 
boltlar (10) (egiluvchi shaybalar 9, flanes 8) bilan himoyalangan. Unga 
egiluvchan shayba (18) H shpilkalarda kardan vali (17) mahkamlab o‘rnatilgan. 
Ulovchi flanes teshigiga zich holda vtulkalar (7 va 25) joylashgan. Generator 
stupitsasi (3) da vtulkalar 0,05-0,7 mm li havo bo‘shlig‘iga ega qilib 
joylashtirilgan. 
Kardan vali flanesidan aylantiruvchi moment generator valiga ulovchi flanes, 
rezina, stupisa shponka orqali uzatiladi. Rezina 948,2~Nm ga ega aylantiruvchi 
momentni uzatadi va kardan vali aylanganda 24 zarbaviy kuchlami 
amortizatsiyalaydi. Moment kuchi 948,2~Nm dan ortganda generator vali yopishib 
qolganda va boshqalarda rezina uzilishi ro‘y beradi, kardan vali ulovchi flanes 
bilan generator stupisasi valiga aylanib, yuklamani uzataolmaydi va shu tufayli 
yuritma detallarini sinishdan 
Vagon past kuchlanishli iste’molchilarini ta’minlash uchun 
statik o‘zgartgichlar 
Markazlashgan elektr ta’minotiga ega poyezdlar uchun statik, yuqori 
kuchlanishli yarim o‘tkazgich o‘zgartgichlar ishlab chiqilgan. Ular har bir 
vagonga o‘rnatilib, poyezdning yuqori kuchlanishli magistraliga ulanadi. 
O'zgartgichlar vagon past kuchlanishli iste’molchilarni uch va bir fazali mo‘tadil 
kuchlanish va chastota bilan ta’minlaydi. Vagonning statik o'zgartgichi tamoiliy 
jihatdan olganda quyidagi tamoiliy bloklarga ega bo‘lishi kerak: to‘g‘rilagich (u 
to‘g‘ridan-to‘g‘ri poyezdning yuqori kuchlanish magistrali bilan bog'langan va 

---

elektr magistrali o‘zgaruvchan tokida qo‘Hanadi), invertor (u o'zgarmas tokni 
ko‘p fazali (asosan uch fazali) mu’tadil o‘zgaruvchan tokka aylantiradi), 
mo4adillagich (u past kuchlanishli iste’molchilarning kuchlanishlarini bir 
me’yorda ushlab turadi), uch fazali transformator (u invertoming kuchlanishini 
kerakli qiymatgacha pasaytiradi, aksariyat 380/220 V gacha). 
Generator kuchlanishi ham, V
v
ix kuchlanishi ham poyezd elektr magistrali 
kuchlanish regulatori orqali mo‘tadillashtiriladi. 
0‘zgartgich (5) ikkita uch fazali ko‘priksimon sxemaga ega qarama-qarshi 
ulangan tiristorli toVrilagichlarda yig‘ilgan. To‘g‘rilagichlarga chastotasi f| 
o'zgaruchi kuchlanish beriladi. 0‘zgartgichning boshqarish bloki (7) galma-gal 
toVirlagichlar Vi va Vji ni ulab turadi. Bunda chiqish chastotasi f
2
qconst, vaqt 
siljishi 0,5 T
2
ga teng. Natijada, yuklamaga chastotasi mo'tadil f
2
li kuchlanish 
berilgan bo'ladi. Chastotaning qiymati Vi va Уц lami boshqarish chastotasi bilan 
belgilanadi. Chiqish chastotasining musbat yarim davrida Vj ning tiristorlariga 
qisqa muddatli ochuvchi impulslar beriladi va ular tok o‘tkaza boshlaydi. Bunda, 
Vn tiristorlari yopiq holda bo'ladi; manfiy davrda Уц tiristorlari ochiladi va Vj 
ning tiristorlari berqiladi. 
Musbat va manfiy chiqish kuchlanishining yarim davrlari faza kuchlanishlari 
Ua, Ub, U
c
ning elementar kesmalaridan hosil bo‘ladi. Har bir kismining mavjud 
davri t^ql/6 Ti ga teng. 
10.2 b-rasmda misol tariqasida shunga o‘xshash bo‘lak ko'rsatilgan. bo‘lib, 
kuchlanishning har bir yarim to'lqinida oltita bo‘lak keltirilgan. Umuman olganda, 
bu bo‘laklar soni istalgancha bo‘lishi mumkin. U kirish va chiqish qismlar 
chastotalari munosabatlari bilan aniqlanadi. 
Yarim to‘lqinlami tashkil etuvchi kuchlanishning elementar tashkil 
etuvchilari, albatta, butun son bo‘lishi kerak. Faraz qilaylik, ti vaqtda ko‘prik V* 
tiristorlariga boshqaruv impulslari berish to'xtatildi. Biroq, impuls to'xtashi bu У5-
У4 tiristor tok o‘tkazmay qo'yadi degani emas. Tiristorlarning tok o4kazmasligi 
faqat ulardan1 tok o‘tmay qolganda va ularga teskari kuchlanish berilgandagina 
ro‘y beradi. 

---

Vaqt ti2
orasida bu shart iviqiv20 bo‘lganda bajarilishi mumkin. 
Shu tufayli У5-У4 tiristorlari tok o‘tkazishni davom ettiraveradi. Bu vaqt 
oraIig‘ida yuklama generatoming S va A fazalariga ulangan bo‘ladi va kuchlanish 
U
2
qUoQU
A
ga teng. Tabiiy kommutatsiyaga ega bo‘lgan t
2
vaqtda tiristor V
2
ulanib, faza У ga ulanish yuz bermaydi, chunki Vj ko‘prik tiristorlariga boshqaruv 
impulslari berish to‘xtatiladi va kuchlanish U
2
va i
2
bir 
Ickis kamayaveradilar. Shundan so
£
ng tiristorlar V4-V5 ga manfiy kuchlanish 
berilgach, ular tok o
£
tkazishni to
£
xtatadilar. 
Bitta ko'prikning tiristorlar juftligi uzilgach, boshqa ko‘prik tiristorlarini 
ulashga ruxsat beriladi. Boshqa ko'prik tiristorining tasodifan ulanib qolishi 
sinxron generatorini qisqa tutalishiga olib keladi. Vj va Уц boshqariluvchi 
to
£
g
£
rilagichlaming bir vaqtda ishlashining oldini olish uchun, Vn to‘g‘rilagich 
tiristorlarini boshqarish bloki (7) orqali tqt4 da, qachonki tok t
2
vaqtda nolgacha 
pasayganda va V4-V5 ga beriladigan teskari kuchlanish vaqti tiklanish vaqtidan 
ko
£
p boMsa, bu on datchik (6) tomonidan qayd etiladi. Uning signali bo‘yicha 
boshqaruv bloki (7) dan At=t4-t3 vaqtdan so
£
ng Уц to
£
g
£
rilagich tiristorlari 
ishlashi uchun signal keladi. 
NPCh o'zgartgichini chiqish qismidagi, kuchlanish shakli 0,5 T
2
yarim davr 
ichida bir qancha elementar bo
£
lak kesimlardan yig
£
iladi. Shuning uchun chiqish 
kuchlanishning butun davr ichidagi o'zgarishini diskret qatori sonlardan iborat 
deyishimiz mumkin: 
T
2
=Ti (3z+m)/3z , 
(10.1) 
bunda, z-sinxron generatori uch fazali cho
£
lg
£
amlari soni (odatda u 1 yoki 2 
ta bo‘ladi); (3z+m)-0.5 T
2
yarim davrda chiqish kuchlanishi grafigidagi elementar 
bolaklar soni (mql .2.3...). 
У] va Уц ko'priklari boshqaruv bloki (7) orqali f
2
chastotada T
t
ning 
o‘zgarishi ro‘y berishi tufayli faza kuchlanish elementar bo
c
laklari soni o‘zgarishi 
mumkin. (3z+m) faqat butun son bolishi tufayli T
2
ni o‘zgarmas qilib ushlab 

---

turish mumkin emas va, natijada, chiqish qismdagi chastotali mo‘tadillashda 
xatoliklar ro‘y beradi. Odatda, f
2
ning nominal qiymatdan f
2
±2% ga og
£
ishi ruxsat 
etiladi. 
Vagonlar markazlashgan elektr ta’minoti qurilmalarini loyihalashda dastlabki 
beriladigan qiymatlar sifatida chiqish chastotasi f
2
, mo'tadillash aniqligi ±A% (u 
SSB qurilmalarining ishlash puxtaligidan aniqlanadi); f
2
va A% lar ma’lum 
bo'lgach, 

---