1- мавзу. Хуфёна иқтисодиётнинг таркиби, сабаблари ва оқибатлари

1.2. Хуфёна иқтисодиётнинг асосий намоён бўлиш шакллари ва соҳалари

Хуфёна иқтисодиёт амал қилиши давлат иқтисодий хавфсизлигига потенциал ва реал хавф, таҳдид солади. У нормал иқтисодий жараёнларга, расмий иқтисодиётда содир бўладиган даромадларнинг шаклланиши ва тақсимланиши, халқаро савдо, инвестициялаш, иқтисодий ўсиш жараёнларига таъсир кўрсатади.

Иқтисодий фанда иқтисодиётнинг қайси секторга, яъни норасмий, кириминал, фиктив, хуфёна ёки очиқ, расмий иқтисодиётга тегишли эканлигини аниқлашда қуйидаги мезонлар асос қилиб олинади:
- давлатнинг фискал (солиқ) манфаатлари;
- ЯИМнинг реал ҳажми;
- ҳуқуқий параметрлар;
- ҳўжалик субъектлари ўзаро ҳаракати тавсифи.
Хуфёна фаолиятнинг турларини фарқлашнинг уч мезонидан фойдаланилади: уларни “оқ” (“биринчи”, расмий) иқтисодиёт билан боғлиқлиги, ҳамда иқтисодий фаолиятнинг субъектлари ва объектлари. Шу нуқтаи назардан яширин иқтисодиётни уч сектор (соҳа)га ажратиш мумкин (1.2.1-жадвал):

• 
  “иккинчи” (“оқ ёқалилар”);
  
• 
  “кул ранг” (“норасмий”);
  
• 
  “қора” (“махфий”) яширин иқтисодиёт.
  

1.2.1-жадвал
Яширин иқтисодиётнинг фарқланиш мезонлари

Асосий белгилари	“Иккинчи” яширин иқтисодиёт	“Кул ранг” яширин иқтисодиёт	“Қора” яширин иқтисодиёт
Субъектлари	Расмий (“оқ”) иқтисодиёт сектори менежерлари	Норасмий гуруҳлар	Профессионал жиноятчилар
Объектлари	Ишлаб чиқаришсиз даромадни қайта тақсимлаш	Оддий товар ва хизматларни ишлаб чиқариш	Тақиқланган ва камёб бўлган товар ва хизматларни ишлаб чиқариш
“Оқ” иқтисодиёт билан боғлиқлиги	“Оқ” иқтисодиёт билан ажралмас	Нисбатан эркин	“Оқ” иқтисодиётга нисбатан автономдир

Хуфёна иқтисодиётни ўрганиш ва таҳлил этиш тахминан ярим асрдан буён давом этаётган бўлса ҳам, олимларда ва таҳлилчиларда уни таҳлил қилишнинг ягона ёндашуви ҳанузгача мавжуд эмас. Масалан, инглиз тилидаги манбаларда “informal economy” (норасмий иқтисодиёт), “underground economy” (яшириш (маҳфий) иқтисодиёт), “shadow economy” (соядаги (пана) иқтисодиёт), “black economy” (қора иқтисодиёт) каби терминларни учратиш мумкин, ва бу терминлар турли тадқиқотчиларда турли маънони англатмоқда.

“Иккинчи” яширин иқтисодиёт – бу “оқ” иқтисодиёт ишчи ва ходимларининг ўз иш жойларида яширинча, қонун билан тақиқланган иқтисодий фаолият билан шуғулланишлари бўлиб, ушбу фаолият аввал яратилган миллий даромаднинг яширин қайта тақсимланишига олиб келади. Бу фаолият билан, асосан, бошқарув маҳкамасидаги “обрўли одамлар” (“оқ ёқалилар”) шуғулланганлиги сабабли яширин иқтисодиётнинг ушбу турини “оқ ёқалилар”, деб номлашади. Жамият нуқтаи назаридан “иккинчи” яширин иқтисодиёт ҳеч қандай янги товар ва хизматларни яратмайди. “Иккинчи” иқтисодиётда бир неча одамлар бошқа одамларнинг йўқотишлари эвазига наф кўрадилар (даромад оладилар
“Кул ранг” яширин иқтисодиёт – қонун томонидан тақиқланмаган, лекин рўйхатга олинмайдиган товар ва хизматларни ишлаб чиқариш ва сотиш билан шуғулланувчи иқтисодий фаолиятдир. “Оқ” иқтисодиёт билан узвий боғлиқ бўлган ва унинг ҳисобига текинхўрлик қилиб яшайдиган “иккинчи” яширин иқтисодиётдан фарқли ўлароқ “кул ранг” яширин иқтисодиёт нисбатан мустақил фаолият юритади. Лицензия, солиқ ва бошқаларга кетадиган харажатлардан қочиш мақсадида хусусий ишлаб чиқарувчилар онгли равишда расмий рўйхатдан ўтишмайди, ёки бу фаолият тўғрисидаги ҳисобот умуман кўриб чиқилмайди.
“Қора” яширин иқтисодиёт (уюшган жиноятчилик иқтисодиёти) – қонун томонидан тақиқлаб қўйилган товар ва хизматларни ишлаб чиқариш ва сотиш билан боғлиқ ноқонуний иқтисодий фаолиятдир. “Қора” яширин иқтисодиёт “кул ранг” иқтисодиётга расмий иқтисодиётдан нисбатан кўпроқ равишда ажралгандир. Кенг маънода нормал иқтисодий ҳаётга тўғри келмайдиган, уни бузадиган барча фаолият турлари “қора” яширин иқтисодиётга киради. Бу фаолиятга фақатгина зўравонликка асосланган қайта тақсимлаш (ўғрилик, босқинчилик, товламачилик) эмас, балки жамиятни емирадиган товар ва хизматларни ишлаб чиқариш ҳам (наркобизнес, қимор ўйинлари, фоҳишабозлик, рэкет) киради. Криминал, жиноий хуфёна иқтисодиётни ноқонуний ишлаб чиқариш, яширин ишлаб чиқариш ва онгли равишда олдиндан режалаштириб, ғаразли мақсадларни кўзлаб қилинган жиноятлар ташкил этади.
Ноқонуний ишлаб чиқаришга бизнес ва тадбиркорлик шаклида ташкил этилган қонунчиликда қатъиян ман қилинган фаолият турлари киради. Бундай фаолият турларига қуйидагилар киради:
- қурол-яроғлар ишлаб чиқариш ва сотиш;
- наркобизнес;
- контрабанда;
- қиморхона, қимор ўйинларини ташкил этиш;
- одам савдоси;
- фоҳишалик ва ҳ.к.
Хуфёна даражалари ва фаолият шаклларининг рамзи қуйидагича бўлиши мумкин: расмий, олигарх, жиноий элемент, тадбиркор, ёлланган ишчи. Шунга ўхшаш тақсимотлар ноаниқ даражалар ва иқтисодий фаолият шаклларини белгилаш билан мос келади (жиноий унсурлар бундан мустасно). Бунинг сабаби шундаки, мамлакат аҳолисининг катта қисми хуфёнали фаолият билан шуғулланади.