1- мавзу. Хуфёна иқтисодиётнинг таркиби, сабаблари ва оқибатлари

1- мавзу. ХУФЁНА ИҚТИСОДИЁТНИНГ ТАРКИБИ, САБАБЛАРИ ВА ОҚИБАТЛАРИ
1.1. Хуфёна иқтисодиётнинг моҳияти
1.2. Хуфёна иқтисодиётнинг асосий намоён бўлиш шакллари ва соҳалари
1.3. Хуфёна иқтисодиётнинг ривожланиш сабаблари ва омиллари
1.4. Хуфёна иқтисодиёт ривожланишининг ижтимоий-иқтисодий оқибатлари


1.1. Хуфёна иқтисодиётнинг моҳияти
Хуфёна иқтисодиёт мавжудлигига дастлаб 20-асрнинг 30-йилларида эътибор бера бошладилар. 20-асрнинг 70-йилларидан бошлаб хуфёна иқтисодиётни илмий тадқиқ қилиш бошланди. Ҳуфёна иқтисодиётни таҳлил қилиш ривожланаётган мамлакатлар мисолида инглиз социологи К.Харт томонидан биринчилар қаторида бошланди У “учинчи дунё” мамлакатларида кўплаб шаҳарликларнинг расмий иқтисодиётга алоқадор эмаслигини аниқлади. У норасмий иқтисодиёт атамасини илмий муомалага киритди. Даромад олишнинг формал ва ноформал шакллари ўртасидаги фарқ иш ҳақи ва ўзини ўзи иш билан банд қилиш асосида топилган даромад ўртасидаги фарқ сифатида изоҳланди¹. П.Гутман (АҚШ) хуфёна иқтисодиёт кўламига ва ролига эътибор қилиш лозимлигини асослади².
Фернандо де Сото “Бошқа йўл” асарида хуфёна иқтисодиётни халқнинг коррупциялашган давлатнинг қашшоқлашаётган аҳолининг асосий эҳтиёжларини қондиришга лаёқатсизлигига нисбатан стихияли ва ижодий реакцияси (жавоби) деб атади. У тарнсакция харажатларини ошкоралик (легаллик) ва ноошкоралик (нолегаллик) критериялари асосида гуруҳлашни таклиф этган.
20-асрнинг 70-йиллар иккинчи ярми- 80-йилларнинг бошларида ривожланган мамлакатлар олимлари ва сиёсатчилари амалдаги иқтисодиёт кўламлари расмий иқтисодиёт кўламларидан ортиқроқ эканлигини аниқладилар. Э. Фейг хуфёна иқтисодиёт кўлами 70-йилларнинг охирида АҚШ расмий ЯИМ нинг учдан бир қисмини ташкил этишини баҳолади. Бу баҳо АҚШ Конгрессининг Иқтисодий қўмитасида махсус муҳокама қилинди. Файгнинг фикрига кўра, ҳар бир алоҳида хуфёна иқтисодиёт турининг тафсифи унинг вакиллари бузадиган институционал қоидалар тўплами билан белгиланади, яъни уларнинг фаолияти қоидалар ва нормаларнинг ўрнатилган тизими доирасидан ташқарига чиқади ёки уни четлаб ўтади ва, ўз навбатида, ўлчанмайди ва ижтимоий жиҳатдан ҳисобга олинмайди³.
1991 йилда Женевада Европа статистикларининг яширин ва норасмий иқтисодиётга бағишланган конференцияси бўлиб ўтган. Унинг материаллари асосида ривожланган бозор иқтисодиёти мамлакатларида хуфёна иқтисодиёт статистикаси бўйича махсус кўрсатмалари нашр этилган.
Иқтисодий адабиётларда хуфёна иқтисодиётга турли таърифлар берилган:
1. Хуфёна иқтисодиёт қонун асосида ман қилинган фаолият турлари деб таърифланади.
2. Хуфёна иқтисодиёт иқтисодий фаолиятнинг кузатилмаган ва яширин фаолият тури.
3. Хуфёна иқтисодиёт расмий статистикада у ёки бу сабабларга кўра ҳисобга олинмаган ҳар қандай иқтисодий фаолият бўлиб, унда ишлаб чиқарилган маҳсулот ва хизматлар ялпи ички маҳсулот таркибига киритилмайди ҳамда солиққа тортишдан четда қолади⁴.
Хуфёналик – шахсларнинг кундалик фаолиятни ташкил қилишда мавжуд ҳуқуқ(қонун) нормаларидан фойдаланишдан бўйин товлаш ва ёзилмаган ҳуқуққа, яъни анъаналар ва урф-одатларда қайд этилган нормаларга ҳамда мулкчилик ҳуқуқларини алмашиш ва ҳимоялаш юзасидан келиб чиққан низоларни ҳал этишнинг ҳуқуқ доирасидан четга чиқувчи механизмларига мурожаат этишидан иборат⁵.
Хуфёна иқтисодиёт — нафақат иқтисодий-ижтимоий тузилмалар, жамиятдаги иқтисодий мyнocaбaтлapни ўз ичига олувчи мураккаб ижтимоий-иқтисодий воқелик, балки, аввало, жамият томонидан назорат қилиб бўлмайдиган, мамлакат аҳолисининг бир қисмини ташкил қилувчиларнинг шахсий ва гуруҳий манфаатларни қондириш, яъни катта миқдорда қўшимча даромад (фойда) олишни кўзлаб давлат органлари бошқаруви ва назоратидан яширган ҳолда, давлат ва нодавлат мулкдан ҳамда иқтисодий бойлик, тадбиркорлик қобилиятидан жиноий йўл билан фойдаланишдир.
Хуфёна иқтисодиётга категория сифатида методологик ёндашувлар мавжуд бўлиб, улар қуйидагилардан иборат:
-иқтисодий ёндошувда хуфёна иқтисодиёт глобал, макро- ва микродаражада, шунингдек, институционал жиҳатлари тадқиқи қилинади;
-ҳуқуқий ёндошувда тартибга солишнинг норматив тизимига муносабати, яъни расмий, давлат рўйхатига олишдан, назоратидан қочиш эътиборга олинади;
-ҳисоб-статистик статитик органларда рўйхатга ва ҳисобга олинмаган;
-криминалогик ёндашувда жамиятга, шахсга зарар келтирувчи фаолиятлар ҳисобга олинади;
-комплекс ёндашувда барча ёндашувлар ва критериялар асосида хуфёна иқтисодиёт тадқиқ қилинади;
-кибернетик ёндашувда хуфёна иқтисодиёт ўзини ўзи тартибга солувчи ва бошқарувчи тизим сифатида қаралади, хуфёна иқтисодиёт ривожланишини прогнозлаштиришнинг иқтисодий-математик моделлари ишлаб чиқилади
Хуфёна иқтисодий фаолияти узоқ вақтдан бери расмий иқтисодиёт доирасидан ташқарига чиқди ва жамиятнинг барча соҳаларида паразитар эди: уй хўжаликлари иқтисодиётидан тортиб йирик корхоналарга қадар, давлат фаолиятига таъсир кўрсатадиган ва мамлакат аҳолисининг ҳаёт даражаси ва турмуш тарзини ўзгартирган.
Айтиш лозимки, хуфёна фаолиятнинг турли хиллари сифат жиҳатдан фарқланади. Шу сабабдан, хуфёна иқтисодиётнинг муаммоларини тўғри тушуниб етиш учун унинг асосий сегментлари ва секторларини ажратиш керак бўлади.