1- мавзу. Хуфёна иқтисодиётнинг таркиби, сабаблари ва оқибатлари

1.4. Хуфёна иқтисодиёт ривожланишининг ижтимоий-иқтисодий оқибатлари

Хуфёна иқтисодиётга дуализм хос бўлиб, бу унинг иккиёқлама ролидан, яъни: позитив (ижобий) – бизнес ривожланиши бўйича салбий шароитларни юмшатиш; негатив (салбий) – жамият даромадларининг қайта тақсимланишидаги салбий оқибатларнинг вужудга келиши ва аҳоли турмуш даражасининг ёмонлашуви, иқтисодиётни бошқариш тизими самарадорлигининг пасайишининг юз беришида намоён бўлади.

Хуфёна иқтисодий фаолият оқибатларини бир хил баҳолаш тўғри бўлмайди. Хуфёна иқтисодиётнинг кўпгина турлари (айниқса “кул ранг”) расмий иқтисодиётни ривожланишига тўсиқлик қилмасдан, балки унга кўмаклашади ҳам. Швейцариялик иқтисодчи Дитер Кассел бозор хўжалигида хуфёна иқтисодиёт ривожланишининг учта ижобий функцияларини ажратиб кўрсатган:

1) “иқтисодий смазка” – қонуний (расмий) ва хуфёна иқтисодиёт ўртасида ресурсларни қайта тақсимлаш ёрдамида иқтисодий конъюнктурада даражалар ўртасидаги фарқларни текислаш (расмий иқтисодиётда инқироз бўлган даврда ишлаб чиқариш ресурслари ўз-ўзидан йўқ бўлиб кетмайди, балки “соя”га оқиб ўтади ва инқироз тугагандан сўнг расмий кўринишга ўтади);
2) “ижтимоий амортизатор” – номақбул ижтимоий қарама-қаршиликларни юмшатиш (хусусан, норасмий бандлик кам таъминланганларнинг моддий ҳолатини енгиллаштиради);
3) “ичига ўрнатилган стабилизатор” – хуфёна иқтисодиёт ўзининг ресурслари билан расмий иқтисодиётни таъминлаб туриши (норамий даромадлардан расмий секторда товар ва хизматларни сотиб олиш учун фойдаланилади, айлантириб, поклаб олинган жиноятчилик капитали солиққа тортилади ва ҳ.к).⁶
Умуман олганда, хуфёна иқтисодиётнинг жамиятга таъсири ижобийдан кўра кўпроқ салбийдир. Хуфёна иқтисодиётнинг “иккинчи” ва “қора” турлари энг катта зарар келтиради. Бир томондан, жамият даромадлари нисбатан кам сонли имтиёзли гуруҳлар (бюрократлар, мафия) фойдасига ноижтимоий қайта тақсимлаш қайта тақсимланади. Иккинчи томондан, иқтисодиётнинг марказлашган бошқарув тизими бузилади: қўшиб ёзишлар ҳукуматда янглиш фаровонлик ҳиссини вужудга келтиради, аслида эса чуқур ислоҳотлар зарурдир; “яширин” бандлик ҳукуматнинг янги иш ўринларини яратиш бўйича ҳаракатлари ишсизликни камайтиришга олиб келишига йўл қўймайди, аммо бюджет тақчиллигини оширади ва ҳ.к. Хуфёна иқтисодиётнинг ҳар қандай шаклини ривожланиши хўжалик этикасига путур етказади. Агар бу тенденциялар жуда чуқурлашиб кетса, инсонлар умумқабул қилинган “ўйин қоидалари” тўғрисидаги тушунчани йўқота бошлашади, “ҳамма нарса мумкин” шиори остида яшай бошлашади, натижада жамият тартибсизликка ва беқарорликка юз тутади.

Относительная величина в % от ВВП)

Бозор муносабатларига ўтиш даврида МДҲ мамлакатларида юқори даражадаги хуфёна (энг аввало юқори даражада жиноийлашган) иқтисодий муносабатлар тизими шакллана бошлади ва у бир қатор хусусиятлари билан тавсифланади.