1 § Mavzu : Kriptografiyaning asosiy tushunchalari

O‘rniga qo‘yish akslantirishiga misol 
O
c
hi
q
m
a
tn
 
A 
 
B 
 
C 
 
D 
 
E 
 
F 
 
G 
 
H 
 
I 
 
J 
 
K 
 
L 
 
M 
 
N 
 
O 
 
P 
 
Q 
 
R 
 
S 
 
T 
 
U 
 
V 
 
W 
 
X 
 
Y 
 
Z 
 
S
hi
fr
m
a
tn
 
 
D 
 
 
E 
 
 
F 
 
 
G 
 
 
H 
 
 
I 
 
 
J 
 
 
K 
 
 
L 
 
 
M 
 
 
N 
 
 
O 
 
 
P 
 
 
Q 
 
 
R 
 
 
S 
 
 
T 
 
 
U 
 
 
V 
 
 
W 
 
 
X 
 
 
Y 
 
 
Z 
 
 
A 
 
 
B 
 
 
C 
 
O‘rin almashtirish akslantirishi. 
Ushbu akslantirishga ko‘ra, ochiq 
matn simvollarining o‘rni biror qoidaga ko‘ra o‘zaro almashtiriladi. 
Bunda ochiq matnda ishtirok etgan simvollar shifrmatnda ham ishtirok 
etib, faqat ularning o‘rni almashgan bo‘ladi (3.3-rasm). 

---

Ochiq matn = “POSSIBLE” 
Shifr matn = “SIPLOSBE” 
3.3-rasm. Sodda o‘rin almashtirish usuliga misol 
 
Bir martali bloknot. 
Bir martali bloknot (one time pad) yoki 
“Vernam shifri” nomi bilan tanilgan kriptotizim 
bardoshli 
shifrlash 
algoritmi hisoblanib, tarixda keng foydalanilgan bo‘lsada, ko‘p hollarda 
amalga oshirishning imkoniyati mavjud bo‘lmagan. Uning bir martali deb 
atalishiga asosiy sabab, undagi 
kalitning (bloknotning) 
bir marta 
foydalanilishi bo‘lib, uni aksariyat hollarda amalga oshirishning imkoni 
bo‘lmaydi. Masalan, ushbu shifrlash algoritmi 8 ta simvoldan iborat 
bo‘lgan alfavit bo‘lsin. Olingan alfavit simvollari va unga mos bo‘lgan 
binar qiymatlar 3.2 - jadvalda keltirilgan. Alfavit simvollari va ularga mos 
bit qiymatlari barcha uchun ochiq va sir saqlanmaydi. 
3.2-jadval 
Ochiq matn chun tanlangan alfavit 
Simvollar 
B 
E 
I 
L 
O 
P 
S 
T 
Binar 
qiymat 
000 
001 
010 
011 
100 
101 
110 
111 
 
Faraz qilaylik, biror qonuniy foydalanuvchi A bir martali 
bloknotdan foydalangan holda “POSSIBLE” matnini shifrlab, o‘z sherigi 
B tomonga jo‘natishi talab etilsin. Ushbu ochiq matnning binar 
qiymatdagi ko‘rinishi quyidagicha bo‘ladi: 
P 
O 
S 
S 
I 
B 
L 
E 
101 
100 110 110 010 000 011 001 

---

Bir martali bloknot usulida shifrlashda ochiq matn uzunligiga 
teng bo‘lgan tasodifiy tanlangan kalitdan foydalaniladi. Shifrmatn 
ochiq matn va kalitga XOR amalini qo‘llab hosil qilinadi (
P – ochiq 
matn, K – kalit 
va 
C – shifrmatn
): 
𝐶
= 
𝑃⨁𝐾
. XOR amali (
⨁
) quyida 
keltirilgan: 
0
⨁
0 = 0 
0
⨁
1 = 1 
1
⨁
0 = 1 
1
⨁
1 = 0 
Jadvaldan, 
𝑥⨁𝑦⨁𝑦
= 
𝑥
tenglik o‘rinligini ko‘rish mumkin. Bu 
esa bir martali parol bilan rasshifrovkalashda shifrmatnga kalitni 
XOR amalida bajarilishining o‘zi yetarligini ko‘rsatadi: 
𝑃
= 
𝐶⨁𝐾
. 
Faraz qilaylik, A tomon 3.2-jadvaldagi ochiq matn uzunligiga 
teng bo‘lgan quyidagi kalitga ega bo‘lsin: 
111 101 110 101 111 100 000 101 
A tomon ushbu kalit asosida shifrmatnni quyidagicha 
hisoblaydi: 
P 
O 
S 
S 
I 
B 
L 
E 
Ochiq matn: 101 100 110 110 010 000 011 001 
Kalit: 111 101 110 101 111 100 000 101 
Shifrmatn: 010 001 000 011 101 100 011 100 
I 
E 
B 
L 
P 
O 
L 
O 
A tomonidan jo‘natilgan shifrmatn B tomonda bir xil kalitdan 
foydalanib osongina rasshifrovkalanadi: 
I 
E 
B 
L 
P 
O 
L 
O 
Shifrmatn: 010 001 000 011 101 100 011 100 
Kalit: 111 101 110 101 111 100 000 101 
Ochiq matn: 101 100 110 110 010 000 011 001 
P 
O 
S 
S 
I 
B 
L 
E 

---

Nazorat savollari 
1.
Kriptografiyaning asosiy tushunchalarig. 
2.
Rasshifrovkalashning deshifrlashdan farqi nimada? 
3.
Axborotni simmetrik av ochiq kalitli shifrlash algoritmlari 
yordamida shifrlashdagi afzallik va kamchiliklari.