1- ma'ruza. Odam va hayvonlar fiziologiyasi faniga kirish

Qon plazmasi - to’qimalar orasidagi suyuqlik tarki­bini bir xil saqlash, kerakli moddadalar transportirovka­sini tashkil qiladi. Unda 90% suv, 7,8% oqsillar bor. Qon plazmasidagi oqsillar turli xil bo’lib (30 dan oshiq), ular qonga kolloidlik beradi va yopishqoqligini aniqlashda qatnashadi. Qon plazmasida o’rtacha 200-300—g oqsil bo’ladi, ular albumin, globulin ko’rinishida uchraydi. Albumin qon oqsillarining 60 % tashkil qilib, u o’zi bilan bilirubin og’ir metallarning tuz­larni, yog’ kislotalari, farmokologik moddalarni tashiydi. Bir molekula albumin 25-50 molekula belirubinni biriktirish xususiyatiga ega. Globulinlar ₁, ₂, ₂ va - globulinlar xolida bo’ladi.  globulinlarga glikoprotein­lar, mukoproteinlar kiradikim ular glyukoza va mukopoli­saxaridlarni (polisaxarid- sinovial suyuqlik, giporin- ²yog’lovchi sifatida²) tashiydi.  globulinlar fosfolipid­lar, xolesterin, steroid gormonlar, metal kationlarni traniportirovka qiladi. Bu xildagi globulin transferrin temirni transportirovka qiladi. - globulinlar organizmni zarali virus va mikroblardan himoya qiladi. Globulinlarga yana fib­renogen ham kiradi (u qon ivishida qatnashadi). Qon zar­dobi o’zida fibrinogenni bo’lmasligi bilan qon plazmasidan farq qiladi. Albumin fibrinogenlar jigarda, globulin jigarda, ilikda, taloqda, limfa tugunlarida hosil bo’ladi. Ovqatlanish me'yorida bo’lsa sutka davomida odamda 17 g albumin, 5 g globulin hosil bo’ladi.
Plazma oqsillari yordamida oziq moddalar, ferment­lar, vitaminlar, gormonlar, mikroelementlar va moddalar almashinuvi mahsulotlari tashiladi.
Yana plazma oqsillari o’zlariga ko’p miqdorda past mo­lekulali birikmalarni yopishtirib olishligi bilan osmo­tik bosimni bir xil saqlashda, limfa, siydik hosil bo’lishida va suvning so’rilishida faol qatnashadi.
Qonning shaklli elementlari barcha jonivorlarda bir xil tarqalmagan, masalan, eritrotsitlar ko’pgina umur­tqasizlarda yo’q, leykotsitlar esa barcha ko’p hujayralilarda bor (gemolimfada ham bor bo’lgan tanacha). Trombotsitlar ba'zi bir umurtqasizlarda bo’lib, umur­tqalilarda takomillashadi. Qushlarda qon plastinkalari bo’lmaydi.
Eritrotsitlardagi nafas olish pigmenti gemoglobin O₂ va SO₂ tranportirovka qiladi. Baliqlar, amfibiya, repte­liya va qushlarda eritrotsitlar yadroli, tirik, sut emizuvchi­larda yadrosiz. Ular elastik bo’lib, diametri tor bo’lgan kapi­lyarlardan cho’zilib o’tish xususiyatiga ega. Ularning umumiy yuzasi odamda 3800 m² (tanasidan 1500 marta katta). Eritro­sit membranasi orqali suv, gazlar, N⁺ ioni, ON^- anion­lari o’tib, ko’pgina kationlar va oqsillar o’ta olmaydi. Eritro­sitlarning kuruq qoldig’ida 95% gemoglobin, qolganlari lipid, uglevod, tuzlar va fermentlardir. Eritrotsitning yorilib, gemoglobin chiqishi gemoliz deyiladi. Eritrotsitlarning soni muhit, sharoitga qarab o’zgarib turadi. Eritrotsitoz (ko’payishi), anemiya (kamay­ishi). Odamda oqib turgan qondagi eritrotsitlar soni 25·10¹² -30·10¹² gacha. Vazifalari: 1) O₂ vaSO₂ tashish; 2) oziq mod­dalarni (oqsillarni) biriktirib olib tashiydi; 3) organizmda ki­slorta-ishqor nisbatini bir xil saqlash; 4) suv-tuz almashinuvida qatnashadi; 5) zaharlarni biriktirib immunitet jarayonida ishtirok qiladi. 6) qon ivish jarayonini faol­lashtirishda qatnashadi. Eritrotsitlarda mavjud bo’lgan oqsillardan gemoglobin muhim ahamiyatga ega bo’lib, u barcha umurtqalilar va ayrim umurtqasizlar (chuvalchanglar, yumshoqtanlilar, bug’imoyoqlilar, ignatanlilar) qonida uch­raydi. Bitta eritrotsitda 400 mln gemoglobin molekulasi bo’ladi. Uning tarkibi oddiy oqsil globin va oqsilsiz pig­ment-gemdan iborat (gemoglobinning molekulyar massasi 64500 ga teng). Gemoglobin oqsillari albuminsimon bo’ladi va turli hayvonlarda u o’zining aminokislotalari turi bilan farq qiladi. Gemoglobin tarkibida 2 valentli G’e- bo’ladi. 1 g gemoglobinda 3,5 mg temir elementi bo’ladi. O₂ va SO₂ tashilishida asosiy funksiya gemoglobinga te­gishlidir. Odam qonida gemoglobin miqdori -14,0 g/100 sm³ .O’rtacha 65 kg odamda tanasida 600 g gemoglobin bo’ladi. O₂ bilan birikkan gemoglobin (NO₂) oksigemoglobin deyiladi. Oksi­gemoglobin ochiq rangli. Shuning uchun arterial qon aynan shu rangda bo’ladi. O₂ dan ajralgan gemoglobin dezoksigemoglobin deyiladi va qoramtir qizil rangda bo’ladi (venoz qoni) SO₂ bilan birikkan gemoglobin karbogemoglobin deyiladi. Gemoglobin SO bilan ancha barqaror birikma hosil qiladi (O₂ vaN ning yaqinligiga nisbatan SO va Nv yaqinligi 300 marta kuchli ) va bunday birikma O₂ tashi­lishi uchun yaroqsiz. Shuning uchun bunday paytda kislorodga nisbatan kuchli chanqoqlik paydo bo’ladi (qusish, bosh og’rig’i, xushdan ketish).
Yurak va tana muskullarida yana bir pegment-mioglabin bo’lib, u o’zidan O₂ saqlab turish xususiyatiga ega. Shuning uchun bu muskullar qisqarib turganida aynan shu O₂ hisobidan foydalaniladi (oksidlanish uchun).
Eritrotsitlar ma'lum cho’kish reaksiyasiga ega (plaz­maga nisbatan solishtirma massasi yuqoriligi uchun). Erkak­larda bir soatda 5-9 mm, xotin qizlarda 8-10 mm. Homila­dorlik, tanadagi yallig’lanish bu jarayonni tezlashtiradi. Kuchli jismoniy mashq bu protsessni sekinlashtiradi.