|
23. Ilk yoshdagi rivojlanishida muammolari bo‘lgan bolalarni tarbiyalash va ijtimoiy moslashuvi bo‘yicha xorijiy mamlakatlar tajribasi.
Shunday qilib, Shvetsiyada erta aralashuvning zamonaviy modeliga e'tibor qaratilgan "Tizim modeli" nomiga ega bo'lgan kontseptual model rivojlanish". Biroq, ushbu modelning barcha asosiy tamoyillari bir xil emas darajalar Shvetsiyaning erta aralashuv tizimida to'ldiriladi va taqdim etiladi Haqiqiy amaliyot, faqat ko'p o'lchovlilikka, urg'uga moyillik mavjud bolag qo'yiladi, xususan - uni yosh bilan solishtirish rivojlanish standartlari. Ko'pgina diagnostika va tuzatish choralari bolaga qaratilgan, o'zaro munosabatlarga kam e'tibor beriladi kattalar va tengdoshlar bilan, atrof- muhit va oilani baholash. Bundan tashqari, erta timni qurishdagi farqlarni ta'kidlash kerak Qo'shma Shtatlar va Shvetsiyada yordam. Amerika Qo'shma Shtatlarida xizmatlarning ishlashi shaxsning, agar mavjud bo'lsa, ulardan foydalanish huquqiga asoslanadi har qanday muayyan muammolarni topdi ushbu xizmatlarga "kirish mezoni". Bu mamlakatda amaliyot yo'q barcha yosh bolalar uchun ta'lim yoki g'amxo'rlik - buni tashkil etish faoliyat butunlay bolaning oilasiga tushadi. Bolalar egallaydi tegishli xizmatlarga ega bo'lgandan keyingina kirish imkoniyati muayyan muammolar aniqlanadi yoki ular xavf guruha biriktiriladi. Rossiyada erta aralashuv tizimi boshlang'ich bosqichida. 90-yillarning o'rtalaridan boshlab, Rossiya Federatsiyasi Ta'lim vazirligi sifatida bolalarga erta yordam ko'rsatish tizimini yaratish ustuvor vazifadir rivojlanish muammolari. Tibbiy-psixologik- pedagogik patronaj tizimini ishlab chiqish va uni faoliyat ko'rsatish asosida amalga oshirish orqali psixologik-tibbiy- pedagogik markazlar mavjud.
24. Chet el fanida nutq ontogenezi borasidagi tadqiqotlar.
Chet el fanida nutq ontogenezi borasidagi tadqiqotlarni bir nechta nazariy yo‘nalishlarga ajratish mumkin. XX asrning 20 – yillarning oxiri 30 yillarning boshlarida J.Piaje o‘ziga ko‘plab izdoshlar topgan intellektning nasliy nazariyasi tilni o‘zlashtirish uchun zarur bo‘lgan mantiqiy operatsiyalar tug‘ma bo‘lmay, rivojlanish jarayonida asta-sekin shakllanadi, degan xulosaga keldi.O‘tgan asrning 50 – yillarida bixeviorizm va neobixeviorizm doirasida imitasion yondashuv ajralib chiqdi. P.Skinner konsepsiyasiga ko‘ra, nutqiy ko‘nikmalarni shakllantirish reflekslarning operant («operatsiya» so‘zidan) shartlari vujudga kelishi qonuniyatlariga muvofiq hodda ro‘y beradi. Ushbu yondashuvda tilni o‘zlashtirish tovushlar, tayyor iboralar turkumini takrorlash, bolaning kattalar talaffo‘ziga taqlid qilishidan iborat bo‘ladi, bola tilidagi har bir yangilik esa – ushbu tayyor so‘zlar, iboralarga o‘xshab harakatga undaydi. Imitasion davr bolaning tushunishi va uning yangi, ilgari o‘ziga tanish bo‘lmagan nutqiy to‘zilmalarni to‘zishi hodisasini tushuntirish imkonini bermaydi (V.A.Zveginsev). 60-yillarning boshlarida grammatikani vujudga keltiruvchi transformasion nazariyaga asoslangan bolalarning taklif yaratishi nazariyasi keng tarqaldi. Mazkur nazariyaning asoschilari lingvist N.Xomskiy va psixolog J.Miller edi. Ular, umumiy grammatik tamoyillar haqidagi tasavvurlarning ayrim tizimlari sifatida ko‘rib chiqiladigan til qobiliyatini tug‘ma, deb hisoblaganlar. Tilni egallash uchun lingvistikagacha bo‘lgan bilimlar ham, kattalar bilan muloqot ham kerak emas: yagona cheklov bu – xotira hajmi va diqqat-e'tibor darajasiga doir cheklovlardir. Boshqacha qilib aytganda, ushbu nazariyaga binoan, bola tilni o‘zlashtirishi uning atrofdagilar tomonidan emas, balki bolaning ichki mexanizmi bilan yo‘naltiriladi. Tilni egallash borasida N.Xomskiy tomonidan taklif etilgan konseptual sxema tabiiy tilning eng muhim xususiyatlarini aks ettirmaydigan abstrakt modelligicha qoladi. Nutq ontogenezini tadqiq qilish rus olimlari tomonidan asosan L.S.Vigotskiyning madaniy-tarixiy nazariyasi va A.N.Leont'evning faoliyat nazariyasiga tayangan holda o‘tkazilgan. Natijada shunday qarashlar tizimi shakllandiki, unga ko‘ra nutqning paydo bo‘lishi va rivojlanishi atrofdagi odamlar bilan muloqot jarayonida ro‘y beradi. Bunda bola kattalarning nutq namunalarini sust ravishda qabul qilib olmasdan, nutqni umuminsoniy tajribanin bir qismi sifatida faol o‘zlashtiradi. Ilk bolalik davri chegaralari bilan tutash bo‘lgan nutqning shakllanish bosqichi turli soha olimlarini, jumladan: psixologlar, pedagoglar, lingvistlarni eng avvalo bu nutq rivojidagi o‘ziga xos alohida davrligi bilan qiziqtirib keladi. Buning o‘ziga xosligi shundaki, u nutqni rivojlantirish uchun sentiziv hisoblanadi; mazkur davrda nutq muloqot vositasi sifatida paydo bo‘ladi va takomillashadi; uning rivojlanishi shunday tez sur'atlarda amalga oshadiki, keyin u kelgusidagi barcha ontogenez mobaynida boshqa ko‘zatilmaydi. K.D.Ushinskiy shunday qayd etgan edi: «bola ... ikki-uch yoshida shunchalik yengil va tez o‘zlashtirib oladiki, keyin yigirma yil qunt bilan o‘qiganida ham uning yarmini ham o‘zlashtira olmaydi». Ilk yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish masalalari ko‘p yillar mobaynida ishlab chikilgan. Ushbu davr tadqiqotchilarni nutq rivojlanishining nafaqat muayyan davrda, balki bolaning kelgusi rivojida ham katta rol' o‘ynaydigan tomonlari bilan o‘ziga jalb kiladi. Nisbatan katta yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirishdagi nuqsonlar pa kechikishlarni keltirib chiqaruvchi sabablarning ko‘pchilligi ko‘pincha ilk bosqichlarda bola nutqi shakllanishining o‘ziga xos jihatlariga bog‘liq bo‘ladi. Ushbu jihatga Ye.I.Tixeeva ham e'tiborni qaratgan. Ilk yoshlardagi bolalar nutqini o‘rganish ishiga Ye.I.Tixeeva, N.M.Shelovanov, F.I.Fradkina, N.M.Aksarina, G.M.Lyamina, V.A.Petrova kabi taniqli olimlar, amaliyotchi pedagoglar va mstodistlar sezilarli hissa qo‘shdilar.
Do'stlaringiz bilan baham: |
