1-§. Diyorimiz jahon sivilizatsiyasi beshiklaridan biri siz ushbu darslikda iv–xv asrlar

* Qam-shomon — Ko‘k Tangriga sig‘inuvchi yakkaxudolik dini



Shaharsozlik. V–VII asrlarda dehqonchilk maydonlari kengayib, mahsulotlarning ortib borishi, hunarmandchilik buyum va jihozlarga bo‘lgan ehtiyoj, savdo-sotiqning avj olishi shaharlarning ravnaqiga ta’sir etdi. Shaharsozlikning o‘zagi bo‘lgan shahristonlar, ular atrofda rabotlar, bog‘-u rog‘lar, asosan, sersuv manzillarda bunyod etilgan. Shahriston maydoni dastlab 15 gektardan oshmagan. Unda, asosan, boy tabaqa istiqomat qilgan. Shahar atrofdagi rabotda hunarmandlar, dehqonlar yashagan. Buxoro va Poykand shaharlarining maydoni 20 gektardan oshmagan. Bu davrda O‘rta Osiyoda eng katta shaharlardan biri Samarqand edi. Uning umumiy maydoni qariyb 200 gektardan bo‘lgan. Shahriston qurilishi Afrosiyob, Varaxsha, Panjikent shaharlaridagi arxeologik tadqiqotlar orqali o‘rganilgan. Ko‘cha tarmoqlari qatoriga oddiy uy-joy binolari, hunarmand ustaxonalari, do‘konlar, ibodatxonalar, saroylar qurilgan. Devorlar, xususan, mudofaa devorlari paxsa va xom g‘ishtdan qurilib, burchaklariga baland qilib burjlar ishlangan.
San’at. Tasviriy san’atning rassomlik va haykaltaroshlik kabi tarmoqlari ravnaq topadi. Surxon vohasida Bolaliktepa va Zarafshon vodiysida Panjikent, Varaxsha va Afrosiyob, Farg‘ona vodiysida Quva xarobalarida topib o‘rganilgan yodgorliklardan – devoriy suratlar, haykallar va ganchkori naqshlar o‘sha davrning yuksak san’at asarlaridan hisoblanadi. Devoriy tasvirlar zamonasining o‘ta murakkab hayoti, din-u e’tiqodi va tashqi mamlakatlar bilan olib borilgan aloqalardan hikoya qiluvchi manbadir.
Haykaltaroshlik rivojiga ayniqsa buddaviylik dini kuchli ta’sir ko‘rsatgan. Farg‘ona vodiysida Quvadan hamda Qo‘rg‘ontepa yaqinidagi Ajinatepadan buddaning bahaybat haykallari topilib, o‘rganildi. Ajinatepa buddasi haykalining bo‘yi 12 metrga boradi. Bu davrda badiiy yog‘och o‘ymakorligi san’ati ham yuqori darajada rivojlangan. Ilk o‘rta asr ganchkorligi san’atining nodir yodgorligi namunalari Varaxsha topilmalari orqali tadqiq etildi.