2.1-rasm. Tizimning bo‘linish strukturasi Moddiy tizimlar real vaqtdagi ob’ektlardir. Moddiy tizimlar turli xil bo‘lib, ular ichidan tabiiy va sun’iy tizimlarni ajratib ko‘rsatish mumkin.
Tabiiy tizimlar tabiatdagi ob’ektlar birlashmasi bo‘lib, sun’iy tizimlar esa ijtimoiy-iqtisodiy yoki texnik ob’ektlar birlashmasidir.
Tabiiy tizimlar, o‘z navbatida, astrokosmik va planetar, fizik va kimyoviy turlarga bo‘linadi.
Sun’iy tizimlar bir qancha belgilarga ko‘ra sinflarga ajratilib, ulardan eng muhimi insonning tizim modellaridagi rolidir. Bu belgiga ko‘ra 2 xil sinfni ajratish mumkin: texnik va tashkiliy-iqtisodiy tizimlar.
Texnik tizimlarning ishlashi asosida mashina tomonidan amalga oshiriladigan jarayonlar yotsa, tashkiliy-iqtisodiy tizimlar ishlashining asosida esa inson-mashina majmuasi tomonidan amalga oshiriladigan jarayonlar kiradi.
Mavhum tizimlar — bu moddiy obrazlar yoki modellarning tafakkur yordamida aks ettirilishi bo‘lib, ular bayonli (mantiqiy) va belgili (matematik) tizimlarga bo‘linadi.
Mantiqiy tizimlar moddiy tizimlarning deduktiv yoki induktiv ifodalanishidir. Ularga moddiy tizimlarning tuzilishi, holatlarining asosiy qonuniyatlari va dinamikasi haqidagi tushuncha ham ta’riflar tizimi sifatida qarash mumkin.
Belgili tizimlar mantiqiy tizimlarning shakllanishi bo‘lib, 3 ta sinfga ajraladi:
Statistik matematik tizimlar yoki modellar - ularni moddiy tizimlar holati (holat tenglamasi)ning matematik apparati vositalari bayoni sifatida qarab chiqish mumkin.
Dinamik matematik tizimlar yoki modellar – ularni moddiy (yoki mavhum) tizimlardagi jarayonlarning matematik ko‘rinishi sifatida ko‘rib chiqish mumkin.
Kvazistatik (kvazidinamik) tizimlar – ular statika va dinamika orasida noturg‘un holatda bo‘lib, ba’zi ta’sirlarda statik, boshqalarida esa dinamik tizimlar kabi bo‘ladilar. Biroq adabiyotlarda boshqacha tasniflashlarni ham uchratish mumkin.
Masalaning qo‘yilishi: Kompyuter tizimining protseduralari.
Biz tizim sifatida kompyuter protseduralarini olishimiz mumkin. Asosiy protsedura sifati quyidagilardan iborat.
Ma’lumotni qabul qilish;
Ma’lumotni qayta ishlash;
Ma’lumotni o‘zida saqlash;
Ma’lumotni yuborish;
Jahonda eng rivojlangan kompyuter tarmog‘i bu Pentyum IV ni aytaylik, Pentyum III protsessorga mo‘ljallangan plataga o‘rnatib bo‘lmaydi. Kompyuterlarga ona plataga protsessor, operativ xotira, doimiy xotira, ovoz kartasi, video karta va boshqa ko‘pgina boshqa muhim qismlar o‘rnatiladi. Plataning asosiy o‘rsatkichi uning o‘z tezligidir. Kompyuterda 3 ta asosiy tezlik bor. Bular:
1.Protsessor
2. Xotira
3. Shina
Bu qismlarning tezligi bir-biriga mos bo`lmasa kompyuterning umumiy tezligi pasayib ketadi. Shuning uchun kompyuterning qismlari bir-birining tezligiga mos kelishi shartdir.
Operativ xotira – kompyuter ishlab turganda bor bo‘ladigan o‘chirib qo‘yilganda o‘chib ketadigan xotira tushuniladi.
Doimiy xotira – bu ma’lumotlarni doimiy saqlash uchun kerak bo‘ladi.
Ona plataga – ona plataga o‘rnatiladigan yana bir muhim qism video kartadir. Bu qurulma tasvirni monitorga uzatib beradi. Video karta ikki xil bo‘ladi. Biri ona plataning o‘ziga qo`shib o‘rnatilgan video kartalar ikkinchisi esa ona platadagi maxsus uyachalarga o‘rnatiladigan alohida video kartalardir. Video kartalarning har bir alohida operativ xotirasi mavjud. Odatda biringchi turdagi video kartalarning xotirasi bo‘lmaydi, ular ona plataga o‘rnatilgan operativ xotiraning bir qismidan foydalaniladi. Shuning uchun ularning quvvati kichikroq bo‘ladi. Alohida o‘rnatilgan video kartalar esa Tasvir bilan bog‘liq ishlarning deyarli hammasini o‘z zimmasiga olib protsessor ishini nihoyatda yengillashtiradi – natijada kompyuter murakkab tasvirlar bilan kata tezlikda ishlay oladi. Video kartalarga o‘rnatilgan xotiraning hajmi hozirgi kunda kamida 128 mb atrofida bo‘lgani maqul.
NAZORAT SAVOLLARI
1. Tizim va muhit o‘rtasidagi o‘zaro bog‘lanishni nimalarga bog‘liq?
2. Muhitni tizim hayotidagi roli?
3. Tizimga ta’sir qiluvchi faktorlar parametrlari
4. Tizimning murakkabligi nimalarga bog‘liq?
5. Mavhum tizimlar qanday tizimlarga bo‘linadi?
NAZORAT JAVOBLARI
1 Funksional yaratuvchanlikni hamma ko‘rinishi va hamma tegishli bo‘lgan amallar tizim nazariyasining ikkinchi qismini o‘z ichiga oladi. Tizim nazariyasining uchinchi qismiga ixtiyoriy natija va tizimni funksonal tavsifi nazariyasi kiradi.
2 Moddiy tizimlar real vaqtdagi ob’ektlardir. Moddiy tizimlar turli xil bo‘lib, ular ichidan tabiiy va sun’iy tizimlarni ajratib ko‘rsatish mumkin.
Tabiiy tizimlar tabiatdagi ob’ektlar birlashmasi bo‘lib, sun’iy tizimlar esa ijtimoiy-iqtisodiy yoki texnik ob’ektlar birlashmasidir.
3 Tizim bilan bog‘liq barcha tushunchalarni mantiqan sinflarga ajratish qoidalarini hisobga olgan holda mavjud tasniflashni ko‘rib chiqadigan bo‘lsak, tasniflashga qo‘yiladigan quyidagi talablarni ko‘rishimiz mumkin:
bir tasniflashda asos 1 ta bo‘lishi lozim;
sinflashtirilayotgan elementlar soni barcha hosil qilingan sinflardagi elementlar soniga teng bo‘lishi lozim;
hosil qilingan sinflar bir-biri bilan kesishmaydigan bo‘lishi zarur;
qism sinflarga ajratish (ko‘p pog‘onali tasniflashda) uzluksiz olib
borilishi kerak, ya’ni iyerarxiyaning bir pog‘onasidan 2-siga o‘tish chog‘ida keyingi tadqiq etish ob’ekti sifatida sinfning iyerarxik tuzilishiga eng yaqin tizimni olish kerak.
4 Belgili tizimlar mantiqiy tizimlarning shakllanishi bo‘lib, 3 ta sinfga ajraladi:
Statistik matematik tizimlar yoki modellar - ularni moddiy tizimlar holati (holat tenglamasi)ning matematik apparati vositalari bayoni sifatida qarab chiqish mumkin.
5 7 turga bo’linadi. Ular: detektiv ,mantiqiy , induktiv, belgili, statik matematik, dinamk matematik, kvazistatik.
