|
2-§. 1917-YILDA O'ZBEKISTON HUDUDIDAGI IJTIMOIY-IQTISODIY AHVOL. ROSSIYADA 1917-YIL VOQEALARI VA UNING TURKISTONGA TA'SIRI
O'zbekiston hududidama'muriy-boshqaruvtizimlari
Hozirgi O'zbekiston yerlari1917-yilda Rossiya imperiyasining Turkiston o'lkasi,shuningdek, Buxoro amirligi hamda Xiva xonligi tarkibida bo'lgan. Turkiston o'lkasi Sirdaryo, Farg'ona, Sa-marqand viloyatlaridagi uyezdlar hamda volostlarningkatta qismida, Buxoro amirligining markaziy va g'arbiyqismlarida, Xorazm vohasida aholining ko'pchiliginio'zbeklar taslikil qilgan. Bu yerlarda tarixan turli ma'muriy va siyosiy tizimlar tarkib topib kelgan.
Buxoro amirligi va Xivada hokimiyat va ma'muriy boshqaruv an'anaviy bo'lib, Buxoroda amir, Xivada xonhukmronlik qilardi.
Buxoro ma'muriy jihatdan bekliklarga, bekliklar esaamloklarga bo'lingan. Mamlakat poytaxti atrofidagi hududlar tumanlarga bo'linib, ularni amir nomidan qushbegi boshqargan. Beklar, qozilar, raislar, tuman-lardagi amlokdorlar amir tomonidan tayinlangan. O'ttizga yaqin bekliklardagi amlokdorlar va boshqa amaldorlarni bekning o'zi tayinlar edi. Mamlakatda byudjet yo'qbo'lib, bojxona va soliqlardan kelgan mablag'lar amir xazinasiga tushardi. Beklar, qozilar o'z daromadlariningbir qismini har yili amirga tortiq qilish uchun sarflar edilar. Mamlakatda yotqizilgan qariyb 600 km. temir yo'lbo'yida Rossiya tasarrufida bo'lgan 20 ga yaqin rus shahar va qarorgohlari bor edi.
Xiva xonligi 20 ta beklikka bo'lingan. Bundantasliqari Beshariq va Qiyot-Qo'ng'irot noibliklari va xon-ning o'ziga qaraslili yerlar (Xiva shahri) ham bor edi.Qushbegi va devonbegilar oliy mansabdor kishilar hisoblanganlar. Qo'shinga yasavulboshi qo'mondonlik qilgan. Iqtisodiy-savdo aloqalari karvon yo'llari va Amudaryo suv vositalari orqah amalga oshirilgan.
Turkistonning Sirdaryo, Far-g'ona, Samarqand viloyatlarida aholi soni 5,5 mln. kishini taslikil etgan. Ularning 80 %dan ko'prog'i qishloq joylarida, qolgan qismi shaharlarda yasliagan. Buxoro amirligining aholisi 3 mln.dan ortiq, Xiva xonligi aholisi500—550 ming kishi bo'lgan. Bu ikki mamlakatda qishloq aholisi ko'pchilikni taslikil qilardi.
O'zbekiston hududida yerli ahohning asosiy qismini o'zbeklar taslikil qilgan. Bu yerda, shuningdek, tojiklar,qozoqlar, qoraqalpoqlar, qirg'izlar, turkmanlar, ruslar hamda chegaradosh yurtlardan kelgan turli millat vakillari ham yasliardilar. Bunday sharoit uzoq davom etibkelgan mustamlakachilik siyosatining oqibati edi. Xivaxonligida o'zbeklar aholining 65 %ini, turkmanlar27%ini taslikil qilganlar, shuningdek, aholi tarkibiga qozoqlar, qoraqalpoqlar kirganlar. 1917-yilga kelgandaSirdaryo, Samarqand, Farg'ona viloyatlarida 330 ta rus qarorgohi bo'lib, ulardagi xo'jaliklar soni 16257 tanitaslikil qilardi.
O'lka aholisining ijtimoiy tarkibida dehqonlar va hunarmandlar ko'pchilikni taslikil qilgan, ulardan keyin-gi o'rinlarda savdo-tijorat ahli, ziyolilar, ishchilar, ruhoniylar, ma'muriy idoralar xodimlari, madrasa talabalari turganlar. Dehqonlar uch xil toifaga — yirik xo'jaliklaregalari, o'rtahollar va kambag'al-batraklar toifalariga mansub edilar. Masalan, 10 desyatinadan ortiq yeri bo'lgan baqu vvat dehqonlar Samarqand viloyati va Toslikent uyezdida dehqonlar umumiy sonining 7 %ini,Farg'ona viloyatida esa 2,4 %ini taslikil qilganlar. Eng ko'p sonli o'rtahol va kambag'al dehqonlar bo'lgan.
Turkiston o'lkasining uch viloyatida 81241 nafar, Xiva xonligida 20 ming atrofida, Buxoro amirligida undan qariyb ikki baravar ko'p hunarmandlar faoliyat ko'rsatgan. Kasblariga qarab hunarmandlar guruhlar(sexlar)ga mansub bo'lib, har bir guruhni oqsoqol idoraqilgan. Yollanma ishchilar soni Turkistonda 60 ming kishi atrofida bo'lib, Buxoro amirligida 3 mingga yaqin,Xiva xonligida 2 mingga yaqini yasliar edi. Sanoat korxonalarida band bo'lgan ishchilar tarkibida o'zbeklar soni ancha ko'p, shuningdek, tojiklar va qirg'izlar hambor edi. Ishchilar Turkistonning yirik shaharlarida, shuningdek, Yangi Buxoro (Kogon), Qiziltepa, Chorjo'y,Xivada joylasliganlar.
Savdo-tijorat ahli, tadbirkor sarmoyadorlar, boshqa-ruv malikamalarining xodimlari, ruhoniylar, ziyolilar ham ko'p ming kishilik jamoani taslikil qilganlar. Chu-nonchi, Farg'ona viloyatidagi 160 ta paxta tozalasli zavodidan 110 tasi, Samarqand viloyatidagi 37 zavoddan 27 tasi yerli millatlar vakillari qo'lida edi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
