0‘zbekiston respubl1kasi oliy va o rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti fizika-matematika fakulteti

Xorijiy yuridik qo‘llanma (Foreign Legal Guide) bu faqat ma’lumotlarga ega bo‘lgan onlayn ma’lumot bazasidir 170 dan ortiq yurisdiktsiyalarda xorijiy huquq manbalari mavjud. Rivojlangan davlatlar soni yil sayin kengayib bormoqda. Har bir kirish qisqacha ma’lumotni taqdim etadigan kirish bilan boshlanadi mahalliy manbalar asosida mamlakatning huquqiy tarixi, sud va qonunchilik tizimlari huquqiy ma’lumotlar, internet manbalari va yirik nashrlar. Har bir yurisdiksiyada muomala qilinadi alifbo tartibidagi standart fan sarlavhalari to ‘plamiga muvofiq. Ma’lumotlar bazasidan asosan olimlar, tadqiqotchilar, amaliyotchilar va Xalqaro huquq talabalari foydalanadilar. U birlamchi va ikkilamchi manbalar to‘g‘risida muhim ma’lumotlarni taqdim etadi xorijiy qonunlar - uni qayerdan topish mumkin va undan qanday foydalanish kerak. Ishga keng qamrovli tarkibda va global miqyosda qaraladi.3
MB bitta yoki bir necha modellarga asoslangan bo‘lishi mumkin. Har qanday modelga o‘zining xossalari (parametrlari) bilan tavsiflanuvchi ob’ yekt sifatida qarash mumkin. Shunday ob’yekt ustida biror amal (ish) bajarsa bo‘ladi. MB modellarining uchta asosiy turlari mavjud: relyatsion, ierarxik va semantik tarmoq.
Relyatsion (lotin tilidagi relatio - munosabat so‘zidan olingan) modelda ma’lumotlarni saqlash uni tashkil etuvchi qismlari orasidagi munosabatlarga asoslangan. Eng sodda holda u ikki o ‘lchovli massiv yoki jadvaldan iborat bo‘ladi. Murakkab axborot modellari ana shunday jadvallarning o‘zaro bog‘langan to‘plamidan iborat.
MBning ierarxik modeli pastki pog‘onadagi yuqori pog‘onadagiga bo‘ysinish tartibida joylashgan elementlar to‘plamidan iborat bo‘ladi va ag‘darilgan daraxt (graf)ni tashkil etadi. Ushbu model sath, tugun, bog ‘lanish kabi parametrlar bilan tavsiflanadi. Uning ishlash tamoyili shundayki, quyi sathdagi bir necha tugunlar bog‘lanish yordamida yuqoriroq sathdagi bitta tugun bilan bog‘langan bo‘ladi. Tugun - bu ierarxiyaning berilgan sathida joylashgan elementning axborot modelidir.
MBning semantik tarmoq modeli ierarxik modelga o‘xshashdir. U ham tugun, sath, bog‘lanish kabi asosiy parametrlarga ega. Lekin semantik tarmoq modelida turli sathdagi elementlar orqali «erkin», ya’ni «har biri hamma bilan» ma’noli bog‘lanish qabul qilingan.
Ko‘pchilik MBlar jadval tuzilmasiga ega. Unda ma’lumotlar adresi satr va ustunlar kesishmasi bilan aniqlanadi. MBda ustunlar - maydonlar, satrlar esa yozuvlar deb ataladi. Maydonlar MBning tuzilmasini, yozuvlar esa, unda joylashgan ma’lumotlarni tashkil etadi.
Maydonlar - MB tuzilmasining asosiy elementlaridir. Ular ma’lum xususiyatlarga ega bo‘ladilar. Har qanday maydonning asosiy xususiyati uning uzunligidir. Maydon uzunligi undagi belgilar soni bilan ifodalanadi.
Maydonning yana bir xususiyati, uning nomidir. Maydonda uning nomidan tashqari yana imzo xususiyati ham mavjud. Imzo - ustunning sarlavhasida aks ettiriladigan axborotdir. Uni maydon nomi bilan aralashtirib yubormaslik lozim. Agar imzo berilmagan bo‘lsa sarlavhada maydon nomi yozib quyiladi. Turli tipdagi maydonlar turli maqsadlarda ishlatiladi va turli xossalarga ega bo‘ladi.
Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT) — bu dasturiy va apparat vositalarining murakkab majmui bo‘lib, ular yordamida foydalanuvchi ma’lumotlar bazasini yaratishi va shu bazadagi ma’lumotlar ustida ish yuritishi mumkin. MBBT o‘z maxsus dast urlash tillariga ham ega bo‘lib, bu tillarga 14 buyruqli dasturlash tillari deyiladi. MBBTga Oracle, Clipper, Paradox, FoxPro, Access va boshqalarni misol keltirish mumkin.
MBBT asosiy xususiyatlari — bu nafaqat ma’lumotlarni kiritish va saqlashda ishlatiladigan protseduralar tarkibi bo‘lmasdan, ularning strukturasini ham tasvirlaydi. Ma’lumotlarni o‘zida saqlab va MBBT ostida boshqariladigan fayl oldin ma’lumotlar banki, keyinchalik esa “Ma’lumotlar bazasi” deb yuritila boshlandi. Ma’lumotlarni boshqarish tizimi quyidagi xossalarga ega:

• 
  fayllar to‘plami mantiqiy kelishuvni quvvatlaydi;
  
• 
  ma’lumotlar ustida ish yuritish tili bilan ta’minlaydi;
  
• 
  har xil to‘xtalishlardan keyin ma’lumotlarni qayta tiklaydi;
  
• 
  bir necha foydalanuvchilarning parallel ishlashini ta’minlaydi.
  

MBBT funksiyalari tarkibiga yanada aniqroq qilib quyidagilar qabul qilingan:

• 
  tashqi xotirada bevosita ma’lumotlarni boshqarish. Bu funksiya MBga bevosita kiruvchi ma’lumotlarni saqlash uchun kerakli strukturani ta’minlab tashqi xotiraga qo‘shadi. MBBT ishlatishda mavjud fayl tizimi imkoniyatlari aktiv ravishda ishlatiladi. Rivojlantirilgan MBBTda foydalanuvchi istalgan holda MBBT fayl tizimini ishlatayaptimi, yo‘qmi, bu haqda bilishi shart emas. Agar ishlata olsa, u holda fayllar tashkil qilingan bo‘ladi. Xususiy holda MBga berkitilgan ob’yektlarni MBBT qo‘llab - quvvatlaydi.
  
• 
  tezkor xotirani bufer bilan boshqarish MBBT odatda ancha katta hajmdagi MB bilan ish yuritadi. Bu hajm tezkor xotiraning mumkin bo‘lgan hajmidan yetarli.
  

— darajada katta bo‘ladi. Ma’lumki, agar ma’lumotlarning biror elementiga murojaat qilish kerak bo‘lsa, tashqi xotira bilan aloqa o‘rnatiladi, lekin barcha tizim tashqi xotira qurilmasi tezligida ishlaydi. Bu tezlikni oshirishning amaliy yagona usullaridan biri — bu operativ xotiraga ma’lumotlarni buferizatsiya qilishdir.
— Tranzaksiya bilan boshqarish. Tranzaksiya — bu qaralayotgan MBBT MB ustida ketma-ket operatsiyalarni bajarishidir, ya’ni ma’lumotlar bilan monipulyatsiya qilib, ketma-ket operatsiyalar yordamida MBBTga ta’sir etishdir.
Tranzaksiya ma’lumotlar bazasini bir butun holatdan ikkinchi bir butun holatga o‘tkazadi, yoki agar ma’lum sababga ko‘ra tranzaksiyaning biror holati bajarilmaydigan bo‘lsa yoki tizimda biror xatolik yuz bersa, ma’lumotlar bazasi boshlang‘ich holatiga qaytadi. MBning mantiqiy butunligini quvvatlash uchun tranzaksiya tushunchasi kerak bo‘ladi.
— jurnalizatsiya MBBT ga bo‘lgan asosiy talablardan biri bu tashqi xotirada ma’lumotlarning ishonchli saqlanishidir. Ma’lumotlarning ishonchli saqlanishi deganda har qanday apparatli yoki dasturli to‘xtab qolishdan (sboydan) keyin MBBTda MBning oxirgi holatini qayta tiklashi tushuniladi. Odatda apparatli to‘xtab qolish holati ikki xil bo‘ladi: yengil to‘xtab qolish, ya’ni bunda kompyuter ishlashi kutilmaganda to‘xtashi (masalan, elektr toki manbayining o‘chishi), ikkinchisi — qattiq to‘xtab qolish, bu tashqi xotirada ma’lumotlarning yo‘qolib ketishi bilan harakterlanadi. Dasturli to‘xtab qolishlarga quyidagilarni keltirish mumkin: MBBTning to‘satdan buzilishi bilan ishni tugatishi yoki foydalanuvchi dasturining avariya bilan tugallanishi bo‘lib, natijada ayrim tranzaksiyalar tugallanmasdan qoladi. Har qanday holda ham MBni qayta tiklash uchun qo‘shimcha ma’lumotlarni joylashtirish kerak. Boshqacha qilib aytganda MB da ma’lumotlarning butunligini saqlash uchun saqlanadigan ma’lumotlarning to‘liqligi talab qilinadi. Ma’lumotlarning ishlatilayotgan qismi qayta tiklanishi uchun alohida ishonchli saqlanishi lozim. Bunda to‘liq ma’lumotlarni quvvatlash uchun keng tarqalgan usullardan biri — MB ning o‘zgartirish jurnalini olib borish usuli ishlatiladi.
Ma’lumotlar bilan amaliy ishlarning ilk tizimlari axborotlarni ishlashning an’anaviy usullariga asoslanib tuzilgan edi. Har bir muayyan holat uchun tashqi foydalanuvchining o‘z mantig‘i ishlab chiqiladi. U axborot tuzilmasi, tanlash operatsiyasi, axborotni qo‘shish va yo‘q qilish kabi tushunchalardan iborat. Ma’lumotlar va dastur o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik yuzaga keladi: ma’lumotni o‘zgartirishga yoki dasturni almashtirish yoki ma’lumotlani qaytadan buzish zarur bo‘ladi. Murakkab axborotlarni ishlab chiquvchilar duch kelgan bu va boshqa qiyinchiliklar ma’lumotlar bilan amal bajarish uchun tizimlarga nisbatan standart talablar shakllanishiga olib keldi. Asosiy talablardan biri ma’lumotlarning mustaqilligi yoki axborot tuzilmasini fizik tushunchalardan ajratish edi. Bunda hamma ma’lumotlar ko‘p foydalanuvchilar kirishi mumkin bo'lgan holda ba’zi standart ichki tuzulishli qilib saqlanadi.
Ma’lumotlar bazasini boshqarish sistemasi MBBT o‘z tasniflanishinig muhim belgilardan biri bo‘lgan ma’lumotlar modeli turlaridan birini (tarmoqli, ierarxik yoki relyatsion) ta’minlaydi. MMBT ma’lumotlar bazalarining ko‘p maqsadli tasnifini, ma’lumotlarni himoyalash va qayta tiklashni ta’minlaydi. Rivojlanagan muloqot vositalari va yuqori darajali talablar tilining mavjudligi MBBT ni oxirgi foydalanuvchi uchun oson vositaga aylantiradi.

2. 
   §. MS Access 2013 ma’lumotlar bazasini yaratish yo‘llari
   

Ma’lumotlar bazasini yaratish jarayonida quyidagi qoidalarga amal qiling:

1. 
   Ma’lumotlar bazasini yaratish maqsadlarini aniqlang
   
2. 
   Kerakli ma’lumotlarni tuzib oling: turli xil ma’lumotlarni toifalarga ajratish, ma’lumotlarni turli jadvallarga ajratish
   
3. 
   Ma’lumotlar elementlarini ustunlarga aylantirish. Buning uchun har bir jadvalda qanday ma’lumotlar saqlanishini aniqlang. Bunday holda, ma’lumotlarning har bir tarkibiy qismi alohida maydonga kiritiladi va jadvalning ustuniga aylanadi. Masalan, o‘quvchilar jadvalida familiya va yashash joyi kabi maydonlar bo‘lishi mumkin.
   
4. 
   Har bir jadval uchun birlamchi tugmachalarni aniqlang. Boshlang‘ich kalitning rolini jadvalning ustuni o’ynaydi, bu har bir yozuvni (masalan, o’quvchiningning shaxsiy raqamini) aniqlashga imkon beradi. Mantiqiy birlamchi kalitni aniqlash uchun ma’lumotlar bazasida yozuvni tabiiy ravishda aniqlaydigan maydonni tanlash kerak. Agar biron sababga ko‘ra bu imkonsiz bo‘lsa, ular asosiy rolga "tayinlangan" qo’shimcha ma’lumotlar bazasi maydoni bo’lgan surrogat kalitini aniqlaydilar.
   
5. 
   Jadvallar orasidagi kerakli munosabatlarni aniqlang. Buning uchun barcha jadvallarni tahlil qilib, bitta jadval ma’lumotlari boshqa jadvallarning ma’lumotlari bilan qanday bog‘liqligini aniqlash kerak
   
6. 
   Ma’lumotlar bazasining to‘g‘riligini tekshiring (xatolarni amaliy misollar asosida aniqlash oson) Agar kerak bo‘lsa, xatolarni tekshirish orqali o‘zingiz yaratgan ma’lumotlar bazasining tuzilishini optimallashtiring (haqiqiy ma’lumotlarni o‘z ichiga olgan yozuvlarni qo‘shing, olingan natijalarni tahlil qiling) ma’lumotlar bazasiga kerakli o‘zgartirishlar kiritish.⁵
   

Microsoft Access da MB jadvalini yaratishning ikki usuli mavjud. MB ni yaratishning oddiy usuli - barcha zaruriy jadval, forma va hisobotlarni MB ustasi orqali yaratishdir. Shu bilan birga bo’sh MB ni yaratib, keyin unga jadvallar, formalar, hisobotlar va boshqa ob’yektlarni qо‘shish mumkin - bu eng qulay usul, biroq u MB ning alohida aniqlangan ob’yektini talab etadi. Ikkala holda ham yaratilgan MB ni о‘zgartirish va kengaytirish imkoniyati mavjud.
Yangi MB yaratish uchun Файл menyusidan Создать-> Новая База Данных, keyin Создать buyruqlarini tanlanadi.


1.1-rasm. Ma’lumotlar bazasi interfeysi
Jadvallar ma’lumotlarni tartiblangan holda saqlovchi ob’yektlardir. Jadvalni hosil qilish uchun “Создание” (“Hosil qilish”) ilovasidan “Таблица” (“Jadval”) ni tanlab olamiz. Jadvaldagi yozuv joylashgan o‘rinni qiymatlar maydoni deyiladi.
Qiymatlar maydoni turi va o‘lchamiga qarab bir-biridan farqlanadi. Qiymatlar maydonini turi deganimizda uni sonli, harfiy, kun va sana, mantiqiy amallar natijasi ekanligini tushunamiz. O‘lchami deganda belgilar soni, sonlar razryadi (xonasi) va baytlar tushuniladi.

1.2-rasm. Ma’lumotlar bazasi oynasi

Keyin hosil bo’lgan oynada jadval qiymatlarini kiritamiz, bunda maydon turiga e’tibor qilish kerak. Ma’lumotlarninng faqat mos turlarini kiritish kerak.


1.3- rasm. Ma’lumotlar bazasi oynasi
Ixtiyoriy ob’yekt oynasi bilan jadval yoki usta («Конструктор”) rejimida ishlash mumkin.
Yangi qiymatlar maydonini qo‘shish uchun “Щелкните для добавление” (“Qo‘shish uchun tanlang”) tugmasini bosamiz va maydon turini tanlab olamiz:
“Краткий текст” (“Qisqa matn maydoni”) - bu maydonda qisqa o’lchamli matnlarni qabul qiladi. Belgilar soni 255tadan oshmasligi kerak.
“Числовой” (“Sonli maydon”) - sonlarni saqlash va hisob-kitob ishlarini bajarishda foydalaniladi. Bu maydonlar 1,2,4,8,16 baytli bo‘lishi mumkin.
“Денежный” (“Pul birligi maydoni”) - bu maydon uzunligi 8 baytdan iborat bo‘lib, kasr qismining uzunligi 4 baytdan iborat.
“Дата и время” (“Sana va vaqt maydoni”) - bu maydon sana va vaqtni formatlangan ko‘rinishda saqlaydi. Masalan, 22/02/2018; 11:11:2018. Bu maydon uzunligi 8 baytdan iborat.
“Логический” (“Mantiqiy maydon”) - mantiqiy amal natijasini saqlovchi maydon. Mantiqiy amal natijasi rost (true) - 1, yolg‘on (false) - 0 qiymatini saqlaydi. Maydon o‘lchami 1 baytdan iborat.
“Подстановка и отношение” (“Tanlash va munosabt maydoni”) - bu maydon boshqa jadval yoki so‘rovdagi bir qancha qiymatlarni iborat bo‘lgan jadval bilan bog‘lanib, tanlangan aniq bir qiymatni saqlaydi. Asosan jadvallarni va so‘rovlarni bir-birlari bilan bog‘lashda foydalaniladi. Maydon o‘lchami tanlangan o‘lchamiga qarab o‘zgarib boradi.
“Форматированный текст” (“Formatlangan matn yoki Memo maydon”) - bu maydon kata o‘lchamdagi formatlangan matnlarni saqlash uchun mo‘ljallangan. Maydon o‘lchami 1 Gb bo‘lib, 65535 ta belgidan iborat bo‘ladi.
“Длинный текст” (“Uzun o‘lchamli matn maydoni”) - bu maydon ham katta o‘lchamli matn maydoni hisoblanib, faqatgina matn formatini saqlamaydi. Maydon o‘lchami 1 Gb bo‘lib, 65535 ta belgidan iborat bo‘ladi.
“Вложение” (“Biriktirish”) - bu maydon rasmlar, jadvallar, hujjatlar, diagrammalar va boshqa fayllarni saqlaydi. Bu maydonni OLE maydondan farqi fayllarni rastorli grafika ko‘rinishiga o‘tkazmaydi. Ma’lumotlar bazasida ushbu turdagi fayllarni ko‘rish va tahrirlash imkoniyati mavjud. Bu turdagi maydonga bir nechta fayllarni qo‘yish mumkin. Maydon o‘lchami 2 Gb gacha bo‘ladi.
1.3-§. MS Access dasturidan foydalanib test yaratish.
MS Access dasturida test yaratish imkoniyati mavjud. Buning uchun avval MS Access dasturida jadval hosil qilamiz. Jadvalda savollar yoziladi va test variantlari kritiladi. Jadvalda “Qisqa matnli maydonda” savollar yoziladi. Test (4ta javobli) variantlarini kiritib chiqish kerak bo‘ladi. Test variantlariga ham “Qisqa matnli mydon” lardan foydalaniladi. Albatta testni to‘g‘ri javobini ham ko‘rsatib o‘tish kerak. Shuning uchun, to‘g‘ri javob uchun “Sonli maydon” kiritiladi. Ushbu maydonda savolning to‘g‘ri variant sonli ko‘rinishda ko‘rsatiladi. Va jadvalda o‘quvchi testni ishlaganda uning natijalarini ko‘rsatib borish uchun ham “Sonli maydon” kiritib o‘tiladi. Testimizni oxirida o‘quvchi nechta to‘g‘ri ishlaganini ko‘rsatish uchun “Hisoblagich maydon” qo‘shamiz.
В Ъ’ ? Работа (таблицами test tayyori (6): база данных- D:\diplom\test tayyori (6).accdb (Формат файлов Access 2007-201... ? 0 X
Файл Создание Внешние данные Работа с базами данных Полл Таблица 0 Что вы хотите сделать? Вход


D^iJc3a™ Ьы- -In -ЫЕ i=*=
■» Перейти»
^H'^S,4w- А’’⁷ н-
^Л ^Вырезать д| По возрастанию Т Выделение’ [ГК й Создать J Итоги