*} 1. Eskirgan so‘zlar deb qanday so‘zlarga aytiladi? Eskirgan so‘zlar qanday turlarga bo‘Hnadi?
184
mashq.Uyga topshiriq.Buva, buvingiz yoki ota-onangiz bilan suhbatlashing. Yaqin o‘tmishimizda ishlatilib, bugungi kunda qoilanilmayotgan so‘z!arni aniqlang, ularning ma’nosini daftaringizga yozing. dars. YANGI SO‘ZLAR topshiriq. Quyida berilgan so‘zlaming ma’nosini ayting.
Dasturchi, birja. topshiriq. Eski so‘zlar o‘miga qo‘llanilayotgan yangi so‘zlami toping.
Rayon, oblast, ostanovka,programma.
I Hozirgi kunda yangilik belgisini saqlab turgan so‘zlarga
yangi so‘zlar deyiladi. mashq. Gaplarni o‘qing. Tilimizda yangi paydo boigan so‘z!arni toping, ularning qaysi sohalarda isblatilisblga diqqat qiling. Qisqa vaqt ichida gimnaziyaga zamonaviy kompyuterlarkeltirildi, ular internet tarmog‘iga ulandi. 2. Kasb-hunar kolleji o‘tgan yili 220 nafar malakali mutaxassislami qaynoqhayotga kuzatdi. 3. Bakalavr to‘rt yillik oliy ta’lim bosqichini o‘tagan mutaxassis bo‘lsa, magistr bakalavr bosqichidan keyingi ikki yillik mutaxassislik kursini o‘tagan shaxsdir.
(«Ma ’rifat»)
*528-mashq. Kompyuter bilan bog‘liq monitor, «sichqoncha», «kuchukcha», internetso‘zlari bugungi kunda keng qo‘Uanmoqda. Ulardan qaysi birining ma’nosini izohlay olasiz?
529-mashq. Ko‘chiring. Yaqin o‘tmishda qo‘Uanmagan yoki boshqacha nomlar bilan atalgan so‘zlarning ostiga chizing. Fermer xo‘jaliklari soni tobora ortmoqda. («Xalqso ‘zi»)2. Har bir turnan va shaharlarda yangi o‘quv muassasalari qurilib, foydalanishga topshirilmoqda. 3. «Oqtosh» oromgohi Toshkent viloyatida joylashgan. U yerdagi o‘yingohda bolalaming sport bilan shug‘ullanishi uchun barcha shart-sharoitlar mavjud. 4. Keyingi yillarda tadbirkorlik bilan shug‘ullanayotgan yurtdoshlarimiz safí tobora kengaymoqda.
185
Savol va topshiriqlar
9 l.'Yangi so‘zlar deb qanday so‘zlarga aytiladi?
9 2. To‘rtta yangi so‘zni gap ichida keltirib, ma’nosini tushuntiring.
530^mashq. Uyga topshiriq. Akademik litsey, kollej haqida bilganla- ringizni yozma ravishda bayon eting. dars. IBORALAR
Topshiriq. Quyida berilgan gap va birikmalaming qanday ma’no ifodalashini ayting. Unga mazmunan teng boigan va uning o‘mida almashtirish mumkin boigan so‘zni topib ro‘parasiga yozing.
Og‘zi qulog‘iga yetgan
Oyog‘ini qo‘liga olib keldi
Yog‘ tushsa yalagudek
- . * f Ma’nosi bir so‘zga teng keladigan so‘zlar birikmasi yoki
gaplarga ibora deyiladi.
i Iboralar gap tarkibida yaxlit holda bitta so‘roqqa javob , boiadi va bitta gap boiagi vazifasida keladi.
Iboralar nutqni ta’sirchan, jozibali qiladi.
531-mashq. Matnni o‘qing. Undagi fikr haqida bahs yuriting.
«Bumi ko‘tarilgan» iborasi takabbur, manman, o‘ziga bino qo‘ygan kimsalarga nisbatan aytiladi. 0‘ta salbiy ma’noga ega. Qaddini tik tutib, bumini havolantirib yurgan kishi bumidan narini ko‘rolmay qoladi. Mansabi yoki boyligiga g‘ururlanib hech qaysi odamni mensimay qo‘yadi.
(Mahmud Sattor)
532-mashq. «Tilining uchida turmoq», «tishining kovagida saqlamoq» kabi iboralarga izoh bering. Ular ishtirokida og‘zaki gaplar tuzing.
*533-mashq. Sinf taxtasi yoniga ikkita o‘quvchi chiqsin. Birinchi o‘quvchi ijobiy ma’noga, ikkinchi o‘quvchi salbiy ma’noga ega bo(lgan iboralarga misol keltirsin. Shu tariqa o‘yin davom ettirilaveradi. o‘quvchi 2-o‘quvchi
tilidan bol tomadi ilonning yog‘ini yalagan
186
Savol vatopshiriqlar *}1. Ibora deganda nimani tushunasiz?
2. Quyidagi iboralarni gap ichida keltiring va ulaming qaysi so‘zlarga teng kelishini ayting.
Qo*li kaltalik qildi, yetti o‘lchab, bir kesdi, mum tishlab qoldt
r : * mashq. Uyga topshiriq. Quyidagi iboralarning ma’nosini aytib bering. Ularishtirokida gap tuzing.
y Biror narsa va hodisani boshqa bir narsa va hodisaga o‘xshatish orqali tasvirlab ifodalashga tasviriy ifoda deyiladi. Tasviriy ifodalar narsa va hodisalarning ikkinchi nomi hisoblanadi. Mas al an: o*rmon podshosi -sher.
I^ Tasviriy ifodalar nutqimiz ta’sirchanligini ta’minlaydi.
J
mashq. Quyidagi tasviriy ifodalarni daftaringizga ko‘chirib yozing va ularga izoh bering.
mashq. Gaplarni o‘qing. Tasviriy ifodalar orqali nimalar haqida gap ketayotganini belgilang.
1. Zangori ekran orqali «Qishloqdagi tengdoshim» ko‘rsatuvi namoyish etildi. 2. Oq oltin ijodkorlari bu yil ham o‘z zimmalaridagi vazifani sharaf bilan bajarishdi. 3. Dalalarga baraka urug‘i ekib boiindi. mashq. Gaplarni o‘qib, tasviriy ifodalami toping, ularga izoh bering. Yaylov bahodirlari qo‘zilatish kampaniyasini boshlab yubordilar.
Yurtimizga uzoq o‘lkalardan qanotli do‘stlarimiz uchib kela boshladi. 3. 0‘zbekiston «qora oltin»i bilan ham dunyoga mashhur boimoqda. mashq. Kumush tola, o‘rmon malikasi, aql gimnastikasi, oltin boshoqtasviriy ifodalariga izoh berib, ular ishtirokida gaplar hosil qiling va daftaringizga ko‘chirib yozing.
Savol va topshiriqlar
9 1. Tasviriy ifodalaming nima ekanligini va ulaming nutqimizdagi ahamiyatini
tushuntiring.
Tasviriy ifoda bilan u ifodalagan narsa va hodisa o‘rtasida qanday o‘xshashlik borligini aniqlang.
539 inashq^ Uyga topshiriq.Tasviriy ifodalarning izohini yozib keling.
Samo lochini-
Kumush choyshab-
Po‘lat ot-
Zangori olov-
177-dars. MUSTAHKAMLASH DARSI
Mustahkamlash uchun savollar
9>n1.0‘zbek tili leksikasining boyish manbalari haqida so‘zlab bering. Ichki imkoniyatlar asosida paydo boTgan so‘zlarga misollar keltiring.
Yangi paydo bo‘lgan so‘zlarga misollar keltiring.
Ibora deb nimaga aytiladi?
Tasviriy ifoda nima? topshiriq. Ikki gumhga bo‘lining. «Oq terakmi, ko‘k terak» o‘yinini tashkil qiling. Mazkur topshiriqda o‘yinni boshlagan guruh savol berib, qarshi guruhdan istalgan bolani turg‘izadi.
Oq terakmi, kofk terak,
Bizdan sizga kim kerak?
-A’zamjon kerak
Unga savol beriladi:
Qani, A’zamjon ayting-chi, qaysi so'zlar o‘zbek tilining ichki imkoniyatlari asosida paydo boHgan?
(Masalan:u zamondosh, hokim, vazir kabi so‘zlarai misol qilib kel- tirishi mumkm.)
A’zamjon javob bera olmasa, u qarshi guruh hisobiga o‘tadi.
