011 adabiyot 1-qism djvu

(Sh. Shoabdurahmonov)

548. 
     mashq. Gaplarni o‘qing. Shevaga xos so‘zlarni aniqlab, ularni adabiy tildagi shakliga solishtiring.
     

1. 
   Uchakka chiquvdim ayni go'rmakka, Ayning bahanasinda yomi go'rmakka. (Qo'shiq) 2. Inakai o‘tlatgani dalaga olib ketdi. 3. Bolalar daraxtga shoti qo‘yib, qushlar uchun in o‘matdilar.
   

Xorazmda: uchak - tom, ay - oy, go‘rmak-ko‘rmoq; Buxoroda: inak - sigir; Farg‘ona vodiysida: shoti - narvon.

Savol va topshiriqlar

1. 
   Shevaga xos so'zlar deb qanday so‘zlarga aytiladi?
   

• 
  2. Shevaga xos so‘zlar qanday so‘zga qarama-qarshi qo‘yiladi?
  

i^50-mashq. Uyga topshiriq. 0‘z shevangizdan misollar toping, ularni quyidagicha guruhlab daftaringizga ko‘chirib yozing.

Uy-ro‘zg‘or asboblari Hayvon 0‘simlik

nomi nomlari nomlari

13 - Ona tili, 5-sinf ,



183-dars. OLINMA SO‘ZLAR

1. 
   topshiriq. Fútbol, voleybol so'zlari ishtirokida gaplar tuzing.
   
2. 
   topshiriq. Bu so‘zlaming qaysi tildan olinganligini ayting? Shu kabi so‘zlarga misollar keltiring.
   
3. 
   topshiriq. Tilimizga qaysi tillardan so‘zlar olinishi mumkinligi haqida o‘ylab ko‘rmg.
   

f Boshqa tillardan o‘zbek tiliga kirib o‘zlashib qolgan

• 
  so‘zlarga olinma so‘zlar deyiladi.
  

^ Masalan: radio, televizor, tmmvay, kollej, lUsey. ^

So‘zlar bir tildan ikkinchi tilga xalqlar o‘rtasidagi siyosiy, ijtimoiy, madaniy va boshqa aloqalar natijasida o‘zlashadi.


551-mashq. Hikoyatni o‘qing, taassurotlaringizni o‘rtoqlashing. Boshqa tildagi so‘zlar tilimizga qanday olinishi mumkinligi haqida o‘ylab ko‘ring.

Chin (Xitoy) xoqonlaridan bin ovga chiqdi. Ov paytida u o‘z mahoratini ko‘rsatdi, hamma hukmdomi olqishladi. Faqat go‘zal va sadoqatli kanizagi uning sha’niga hech narsa demadi. Hukmdor otib o‘ldirgan kiyikka achindi. Bundan g‘azablangan xoqon kanizakni cho‘lga tashlab ketishni buyurdi.

Oradan ancha vaqt o‘tgach, shoh yana ovga chiqdi. Cho‘lda tashlab ketilgan kanizakka duch kelib qoldi. Kanizak avvalgidan ham ko‘rkam, bardam holatda edi. Shoh buning sababini so‘raganda, kanizak qo‘lidagi o‘simlikni ko‘rsatib:

• 
  Shu meni ochlikdan va suvsizlikdan qutqarib qoldi, - dedi.
  

Hukmdor tabiblariga o‘simlikni tekshirtirib, uning shifobaxshligini aniqladi.

0‘simlikni xitoy tilida c/ra-yashil, ye-barg deb atashdi. Shunday qilib chaye-choy odamlaming sevimli ichimligiga aylandi.

/552-mashq. Olinma so‘zlarni quyida berilgan jadval bo‘yicha guruhlarga ajratib yozing.

Stadion, elektronika, biznes, kollej, avtomobil, menejment, fútbol,

Transportga oid so‘zlar	Sportga oid so'zlar	Ta’limgaoid so‘zlar	Iqtisodgaoid so‘zlar	Texnikaga oid so‘zlar

*553-mashq. Sinf taxtasi yoniga uch nafar o‘quvchi chiqsin. Birinchi o‘quvchi arab tilidan, ikkinchi o‘quvchi fors-tojik tilidan, uchinchi o‘quvchi rus va yevropa tillaridan olingan so‘zlarga navbatma-navbat misol keltirsin. Misol topa olmay qolgan o‘quvchi o‘rnini keyingisi egallaydi. 0‘yin g‘olib o‘quvchi qolguncha davom ettiriladi.

Savol va topshiriqlar

9 1. Olinma so‘zlar deb nimaga aytiladi?

• 
  2. Rus va ingliz tilidan o‘tgan so‘zlarga misollar keltiring.
  

3. 
   0‘zbek tilidagi Yevropa tillaridan olingan so‘zlar ko‘proq qaysi sohalarda ishlatiladi?
   

554. 
     mashq. Uyga topshiriq. Gazetadan istalgan bir maqolani oling. Undagi olinma so‘zlarni aniqlashga harakat qiling. Bu so^kzlarni qaysi tildan olinganligini ko‘rsatib, daftaringizga ko‘chiring.
     

184. 
     dars.LUG‘AT VA LUG‘ATSHUNOSLlK
     

Topshiriq. 0‘nta meva nomlarini yozib, ulami alifbo tartibida joylashtiring.

f Tilimizdagi so‘zlarning alifbo tartibida joylashtirilishiga

• 
  lug‘at, lug‘at tuzish qoidalarini o‘rganuvchi tilshunoslik
  

sohasiga esa lug‘atshunoslik (leksikografiya) deyiladi. ^

554. 
     mashq. «U kim? Bu nima?» bolalar enslklopediyasidan olingan parchani o‘qing. Qomusiy lug‘atlarda nimalarga e’tibor berilar ekan? Shu haqda o‘ylab ko‘ring.
     

Samolyot.

Odamlar asrlar bo‘yi osmonga ko‘tarilish va balandga uchishni orzu qilganlar. Texnika taraqqiyoti tufayli odamlaming bu orzusi ro‘yobga


195



chiqdi. 1884-1885-yillarda rus dengiz zobiti A. Mojayskiy birinchi uchish moslamasini yaratdi va o‘zi yasab, sinovdan o‘tkazdi. Uning samolyoti, albatta, hozirgi zamonning qudratli mashinalaridan keskin farq qiladi.

554. 
     mashq. «0‘zbek tilining imlo lug‘ati»dan olingan quyidagi so‘zlarning yozilishiga diqqat qiling, ularni daftaringizga ko‘chirib yozing. Imlo lug‘atlarining tuzilishi haqida bahslashing.
     

Ahil (inoq), ahl (ilm ahli), ahmoq, ahvol, ahyon-ahyonda.

554. 
     mashq. Quyidagi so‘zlarni alifbo tartibida yozib chiqing. Bu tartibdan qanday lug‘atlarda foydalaniladi? Shu haqda fikr yuriting.
     

Asr, dorivor, ajabo, transport, raqobat, sun’iy, zerikmoq, hunar, kasb, ahd, latta, eski, sadaqa, tuman, hidoyat, baquvvat.

Savol va topshiriqlar

*} 1. Lug‘at deb nimaga aytiladi?

• 
  2. Lug‘atshunoslik deganda nimani tushunasiz.
  

554. 
     mashq. Uyga topshiriq. «Botanika» darsligingizning oxirgi qismida berilgan o‘simliklar ro‘yxatiga qarang. Berilish tartibiga diqqat qiling. Uni lug‘at deyish mumkinmi? Shu haqda bahslashing.
     

184. 
     dars. LUG‘AT TURLARI VA ULARDAN FOYDALANISH
     

1. 
   topshiriq. Ona, ota, aka singan so‘zIaming ingliz tilida qanday nomlanishini bilmoqchisiz. Bunday vaqtda qanday lug‘atdan foydalanasiz?
   
2. 
   topshiriq. Bosh, qora so‘zlarining qanday ma’nolami ifodalashi haqida qayerdan ma’lumot olishingiz mumkin.
   

_ . .

f Tildagi barcha so‘zlarning qanday ina’nolarni bildirishini

tanishtiruvchi lug‘at izohli lug‘at hisoblanadi.

Bir tildagi so‘z ikkinchi tilda qanday so‘zga teng kelishini

ko‘rsatuvchi Iug‘at tarjima lug‘ati sanaladi.

So‘zlarning to‘g‘ri yozilishini ko‘rsatuvchi lug‘atga imlo

lug‘ati deyiladi.


196





; Lug‘at oldiga qo‘yilgan maqsadiga ko‘ra bir necha turlarga J boiinadi; izohli lug‘at, tarjima lug‘ati, imlo lug‘ati va boshqalar. j

554. 
     mashq. <<0‘zbek tilining imlo lug‘ati» dan olingan quyidagi so‘zlarga e’tibor bering, ularning lug‘atga joylashtirilish tartibini belgilang.
     

Maktab, maktub, malak, malaka, malay, malika, malla, malohat.

554. 
     mashq. «U kim? Bu nima?» bolalar ensiklopediyasidagi Samar- qand maqolasidan keltirilgan parchani o‘qing. Unda nimalarga e’tibor berilganligini ayting.
     

Qadimiy madaniyat markazlaridan bin Samarqand 2500yildan ortiqroq tarixga ega. Arxeologik qazilmalardan ma’lum bo‘lishicha, Samarqand dastlab Siyob daryosi sohilida qad ko‘targan. U So‘g‘diyona (So‘g‘d) davlatining poytaxti bo‘lib, so‘g‘dcha Smarakansa (ulug‘ shahar) deb yuritilgan. Yunonlar uni Marokanda deb atashgan...

554. 
     mashq.«Jahon tarixidan hikoyalar» (5-sinf uchun) darsligida berilgan tarixiy atamalarning izohli lug‘atiga diqqat qiling. Ulardan ayrimlarini daftaringizga namunadagidek ko‘chirib yozing. Yana qanday lug‘atlarni bilasiz? Ularda so‘zning qaysi tomonlari hisobga olinadi?
     

Namuna: Davlat-jamiyatni qonun kuehi bilan boshqaruvchi tashkilot.

Savol va topshiriqlar

9 1. Izohli lug‘at deb qanday lug‘atga aytiladi?

• 
  2. Izohli lug‘atda qora so‘zining qanday ma’nolari berilganini aniqlang?
  

3.0‘zbekeha-ruscha lug‘atdan qora so‘zini toping. Bu lug‘atdagi qora so‘zi bilan izohli lug‘atdagi qora so‘zining izohlanishi o‘rtasidagi farqni ayting.

554. 
     mashq. Uyga topshiriq. Ingliz tili darsligingizda berilgan lug‘atdan so‘zlarni daftaringizga ko‘chirib yozing. Ularning lug⁽atga joylashtirilishiga diqqat qiling.
     

ask so‘ramoq book kitob come kelmoq

So‘zlar	Misollar
Atash ma’nosiga egaso‘zlar
Atash ma’nosiga egabo‘lmagan so‘zlar
Birma’noli so‘zlar
Ko‘p ma’noli so‘zlar
0‘z ma’no so‘zlar
Ko‘chma ma’no so‘zlar
Shakldosh so‘zlar
Uyadosh so‘zlar
Paronim so‘zlar
Ma’nodosh so‘zlar
Zid ma’noli so‘zlar
Eskirgan so‘zlar
Yangi so‘zlar
Iboralar
Tasviriy ifodalar
Atamalar
Sheva so‘zlari
Olinma so‘zlar

198

1. 
   topshiriq. Quyidagi ilmiy atamalami botanika, matematika, tarix sarlavhalari ostida ko‘chirib yozing.
   

Tenglama, barg, ko‘paytma, qoldiq, maxraj, surat, qo'riqxona, kesma, gulxayri, qirqbo'gHm, par lament.

2. 
   topshiriq. Uyda rasm asosida gaplar tuzing. Ularda ilmiy hamda kasbiy atamalar, shevaga xos so‘zlar, olinma so‘zlar ishtirok etsin.
   

187.