Tashqi imkoniyat asosida paydo bo‘lgan so‘zlarga misollar keltiring. topshiriq. Ta’lim tizimida paydo bo‘lgan so‘zlarga misollar ayting.
topshiriq. Iboralarga misollar aytib, ulami gap ichida qo‘llab ko‘ring.
topshiriq. Tasviriy ifodalarga misollar keltiring.
Dars shu ko‘rinishda tomonlardan birida o‘quvchilar qolmaguncha davom ettiriladi. G‘olib tomon taqdirlanadi. topshiriq. Uyda o‘qiyotgan gazeta yoki jumalingizdan yuqoridagi mavzular doirasida misollar topib keling.
178-179-darslarda yozma ish va uning tahlili o‘tkaziladi.
dars. ATAMALAR. ILMIY ATAMALAR topshiriq. Quyidagi so‘zlaming qaysi kasb-hunarga oidligini aniqlang. Andava, sogfmoq, yigirmoq.
topshiriq. Quyidagi so‘zlaming qaysi fanga oidligini aniqlang.
I Ma’lum bir fan yoki kasb-hunar doirasida aniq bir ma’noni ifodalash uchun qo‘llanilgan so‘zlarga atama deyiladi.
189
Atamalar qo‘llanishiga ko‘ra ilmiy atamalar va kasbiy atamalarga bo‘linadi.
Kg* Ma’lum bir fan doirasida qoilaniladigan atamalar ilmiy atamalar hisoblanadi.
Atamalar ikki yo‘l bilan hosil bo‘ladi. ■ Umumxalq tilidagi so‘zlardan ma’nosini maxsuslashtirish orqali hosil qilinadi. Natijada bunday so‘zlar umumxalq tilida ! bir ma’noni, fan tilida esa boshqa ma’noni bildiradi. Masalan:ot, ildiz, hol, fe’l.
Boshqa tillardan ilmiy tushuncha uchun atama olish orqali. j Bular faqat shu fan sohasidagina ishlatilib, umumxalq tilida ; ishlatilmaydi. Masalan: kasr, musbat, manfiy.
mashq. Tarix fanida ishlatiladigan atamalar va ularning izohlariga e’tibor bering. Shu fan doirasida ishlatiladigan yana qanday atamalarni bilasiz?
Arxeologiya (qadimshunoslik)-qadimgi odamlar yashagan joylarda qazish ishlari olib borish natijasida yashash manzilgohlari va topilgan buyumlami o‘rganadigan fan.
Etnografiya-xalqlaming kelib chiqishi, urf-odatlari, bayramlari va shu kabilami o‘rganuvchi fan.
Antropologiya - odamning qiyofasini suyak qoldiqlariga qarab o‘rganuvchi fan.
Sharq, ibtidoiy to‘da, qabilaatamalariga izoh bering. mashq. Quyida berilgan atamalarni tarix, matematika, botanika sarlavhalari ostida yozib chiqing.
Milod, urug ‘chilik, xonlik, kalendar, kurtak, tub son, ra ’no- guldoshlar, mikroskop, quldorchilik, hujayra, kesma, ildizpoya, tenglama.
190
mashq. Matematika faniga oid boigan tenglamaatamasiga berilgan ta’rifni o‘qing. Shu asosda tub son, murakkab son, aylana, doira, qoldiqatamalariga ta’rif bering.
Noma’lum son qatnashgan tenglikka tenglama deyiladi.
Savol va topshiriqlar
9 1. Atama nima? Ular qanday turlarga bo‘linadi?
Atamalar qanday hosil bo‘ladi?
Botanika, tarix, ona tili va adabiyotga doir atamalami ayting. mashq. Uyga topshiriqfMatnni o‘qing. Adabiyotshunoslikka oid atamalarni belgilab, ularga izoh bering.
Adabiyot uch turdan iborat. Birinchi turga she’riyat, ikkinchi turga nasr, uchinchi turga dramaturgiya kiradi. She’r, masal, bailada, doston kabi asarlar she’riy turga kiradi. Hikoya, qissa, roman nasr sanaladi. Teatr sahnasi uchun yozilgan asarlar esa dramaturgiyani tashkil qiladi.
dars.KASBIY ATAMALAR topshiriq. Quyida berilgan birikmalardan kasbiy atamalami toping va ulaming qaysi kasbga oidligini aniqlang.
Chaplama qilib suvamoq, jiyak qadamoq, jo‘yakni katta olmoq, pushtani keng tashlash. topshiriq. •Xonadoningizning qaysi kasbga yaqinligiga qarab, shu kasbga xos o‘nta atama yozing. Ulaming ma’nosini tushuntiring.
f Ma’lum kasb-hunar doirasida aniq bir ma’noni ifodalash
uchun qo‘llaniladigan so‘zlarga kasbiy atama deyiladi.
J
mashq. Xalqimizga tegishli boigan kasb-korlar haqida bahs yuriting. Matndan kasbiy atamalarni belgilang.
Paxtakorlik - bizga ota kasb. Shu bilan birga biz qorako‘lchi va pillachilar hammiz. Paxtamiz uchun yer, suv, agrotexnik mexanizmlar,
191
o‘g‘it va ishchi kadrlarimiz bor. Qorako‘lchilikka poyonsiz yaylovlarimiz, ishbilarmon cho‘ponlarimiz, zootexniklarimiz, oziq-ovqatimiz va dori- darmonlarimiz bor. Pillachilikda-chi?!
(G afur G'ulom) mashq. Qizlar ipakchilik, kashtachilik; o‘g‘il bolalar dehqonchilik, quruvchilikka oid kasbiy atamalarga oltitadan misol yozib izohlasin.
mashq. Topishmoqlarning javobini toping. Ularning qaysi sohada ishlatilishini ayting. Shu sohaga oid yana qanday atamalarni bllasiz? Tushgan yerini kesar. 2.0g‘zi yo‘q, tishi ko‘p. 3.Yer tagida oy yurar. 4.Kelib og‘zini ochar, tishlab olib qochar.
Savol va topshiriqlar
*} 1. Kasbiy atama deb qanday atamalarga aytiladi.
2. Umumxalq tilidagi so‘zlardan hosil qilingan o‘nta kasbiy atamani topib yozing. Ularning ma’nosini tushuntiring.
Í>47-mashq. Uyga topshiriq. Kelajakda kim bo‘lmoqchisiz? 0‘sha kasb doirasida ishlatiladigan so‘zlarga misollar yozib keling.
dars. SHEVAGA XOS SO‘ZLAR
topshiriq. She’mi o‘qing, shevaga xos so‘zlami aniqlang, ularga izoh
bering. 0‘zingiz ham shunday so‘zlarga misollar toping.
UiWjonlar nabirasin
Atrofida ovoradir.
Bola uchun bebaho taxt-
Milliy buyum gavoradk.
Bola yig‘lar, qani, choping,
Bu nimadir, tezda toping.
(U. Qo’ldosheva)
Buxoroda inak derlar, Qipchoq elda «jdir oti. Doim suyub go‘shtin yerlar, Sut beradi har bir zoti. Xashak ushlab unga choping, Nimadir u qani, toping.
topshiriq. Inak, uy-sigir, bibi-buvi, gavora - beshik so‘zlarini bir- biriga solishtiring. Ular ishtirokidagaplar tuzing.
192
Bir tilning faqat ma’Ium hududiga xos boiib, boshqa N joylarda o‘zgacha nom bilan yuritiladigan so‘zlar shevaga xos so‘zlar sanaladl Bu so‘zlardan bittasi umumxalq tili boigan adabiy til uchun qabul qilinadi va ana shu so‘z adabiy til uchun me’yor sanaladi.
Yuqoridagi so‘zlar ichida do‘ppi so‘zi adabiy me’yor,
^ kallapo'sh, qalpoq, takya so‘zlari esa shevaga xos so‘zlardir. mashq. Matnni o‘qing, shevaga xos so‘zlarni belgilab, ularga izoh bering.
0‘zbek shevalarida shunday so‘zlar borki, ular adabiy tilda yoki boshqa shevalarda uchramaydi. Bunday so‘zlar qishloq xo‘jaligi, chorvachilik, qarindosh-urug‘, daraxt, gul, asbob-uskuna nomlari ichida faol qoilaniladi.
Masalan: Toshkentda-dovuchcha, Farg‘onada- g‘o‘ra; adabiy tilda— chumoli, Samarqand, Buxoroda-mo‘rcha, Xorazmda-qarindja; adabiy tilda -tuxum, qipchoq shevalarida-mayak, Xorazmda - yumirta.
