|
mashq. Quyidagi gaplarga boshqa bo‘IakIarni qo‘shib, gaplarni kengaytiring. Qanday gap bo‘laklari qo‘shganingizni ayting.
Ta’til boslilandi. 2.Mevalar pishdi. 3.Binolar qurildi. 4.Maktablar ochildi.
mashq. Nuqtalar o‘rniga kerakli qo‘shimchalami qo‘yib, so‘z!armng qaysi gap bo‘lagi vazifasida kelayotganini aytib bering.
Hayosiz... vafo yo‘q, vafosiz.. hayo yo‘q. 2. Vaqt oltin... qimmat.
Umr... oqar suv deydilar. 4. Qush uyasi... ko‘rganini qiladi.
mashq. Uyga topshiriq. 0‘zingiz o‘qiyotgan badiiy asardan matn ko‘chiring. Gapiardagi so‘zlarning qaysi gap bo‘lagi vazifasida kelayotganini aniqiang.
dars. MUSTAQIL SO‘ZLAR Takrorlash uchun savollar
*} 1. Borliqdagi shaxs, narsa va tushunchalar nomini bildirgan so‘zlar nima
Qaysi so‘z turkumi belgini darajalab ko'rsata oladi?
Ish-harakat va holatga bog‘lanib, uning o‘rin, miqdor kabi belgilarini bildiruvchi so‘zlar qaysi so‘z tuikumiga kiradi?
Qaysi qo‘shimchalar narsa-buyumning uch shaxsdan biriga tegishliligini ko‘rsatadi?
Qancha?, nechanchi?, nechta? kabi so‘roqlarga javob bo‘lgan so‘zlar qanday nomlanadi?
Harakat, holat zamonini ko‘rsatish qaysi so‘z turkumiga xos?
Qaysi so‘z tuikumi boshqa so‘zlar o‘mida qo‘llanib, atash ma’nosiga ega emas?
Sonlaming qanday ma’no turlari bor?
Men, sen olmoshlariga tushum va qaratqich kelishigi; u, bu, shu olmoshlariga jo‘nalish, o‘rin-payt, chiqish kelishigi qo‘shimchalari qo‘shilganda qanday fonetik hodisa yuz beradi?
mashq. Gaplarni namunada ko‘rsatilgandek tahlil qlling.
Namuna: Biz daladan kech qaytdik.
Biz (him?) - olmosh; daladan (qayerdan?) - ot, chiqish kelishigi, birlik sonda; kech (qachon?)-ravish; qaytdik (nima qildik?) - fe’l, o‘tgan zamon, I shaxs, ko‘plik.
Mana, uzoqda bombalar portladi. (Oybek) 2. Ko‘ryapman, ko‘ryapman, senhamqara, kimdir kelyapti. 3. Shu paytda uzoqdan ikki otliq ko‘rindi. (Husayn Shams) 4. Ziyodning cho‘ntagida bitta konfet bor ekan. (Z. Ibrohimova). 5. Qo‘rqmas archasini yasatib, eng uchiga katta yulduzchani ildi. (T. Qosimova)
*571-niashq. Sinfda «Kim yaxshi uddalaydi?» musobaqasini o‘tkazing.
U ikki bosqichda bo‘ladi. Birinchi bosqichda hamma bittadan gap tuzadi. Undagi barcha so‘zlar mustaqil so‘zlarga oid bo‘lishi kerak. Demak, gapda oltita so‘z bo‘ladi. Gapdagi so‘zlar soni oltitadan kam yoki ko‘p bo‘lishi ham mumkin. 0‘rinli qo‘llangan yordamchi so‘zlar ham hisobga olinadi. Har bir so‘z uchun bir ball beriladi.
Ikkinchi bosqichda o‘quvchilar o‘zi tuzgan gapdagi so‘zlami o‘zgartirib chiqishi kerak. Otni boshqa bir otga yoki olmoshga, sifatni boshqa darajaga, fe’lni boshqa shaxs, son va zamonga o‘zgartirishi kerak va hokazo. Har bir o‘zgartirish uchun bir ball beriladi.
Namuna: Kecha Karim senga chiroyli gullar sovg‘a qildi.
0‘zgartirish: Bugun men faqat unga chiroyliroq gul sovg‘a qilmoq- chiman.
202
203
1 .Ko‘mak so‘zining ma’nodoshini topib, unga -chi yuklamasini qo‘shish bilan hosil bo‘ladigan so‘z. Bu so‘z qanday so‘zlarga nisbatan ishlatilishini tushuntiring?
Ikki shaxs, tushuncha yoki narsa-buyumni bir-biridan ayirib ko‘rsatish uchun ishlatiladigan teng bog‘lovchi. Bu bog‘lovchi ishtirokida gap tuzing.
Dam, ba’zan so‘zlarining o‘mida qo‘llanuvchi ayiruv bog‘lovchisi. Bu so‘z bo‘g‘iz undoshi bilan tugaydi. Uni qatnashtirib gap tuzing, gapda to‘ldiruvchini bog‘lab kelsin.
Ko‘makchi vazifasida qo‘llanuvchi awal so‘zininng ma’nodoshi. Bu so‘z odamning yuzidagi bir a’zoga ham shakldosh bo‘ladi. Uni ko‘makchi vazifasida qo‘llab gap tuzing.
Lab-lab undoshi bilan tugaydigan ayiruv bog‘lovchisi. U nafas, lahza so‘zlariga ma’nodosh bo‘lgan so‘zga shakldosh hamdir. Gap tuzing, unda bu so‘z ham bogiovchi, ham ot bo‘lib kelsin.
Letón, biroq bog‘lovchilarining sherigi, narsa, voqealami zidlab ko‘rsatadi. So‘z boshida va oxirida ikki keng unli, o‘rtada bir lab undoshi qo‘shaloq kelgan. Ikki o‘rtog‘ingiz harakatini zidlab gap tuzing.
Yordamchi so‘zining ma’nodoshi bo‘lgan yordamchi so‘z turkumi. U haqida bilganlaringizni gapirib bering.
Atalganlik, sabab, ba’zan esa maqsadni ifodalovchi ko‘makchi. Bir ochiq, bir yopiq bo‘g‘indan iborat. Bu ko‘makchi ishtirokida uchta gap tuzing.
Darak gapni so‘roq gapga aylantirib qo‘yuvchi qo‘shimcha shaklidagi yuklama.
Uyga topshiriq. Gaplar tuzib ularda ishlatilgan yordamchi so‘zlami izohlang.
dars. UNLI TOVUSHLAR Takrorlash uchun savollar
*} 1. Unli tovushlar undosh tovushlardan nimasi bilan farq qiladi?
0‘zbek tilida nechta unli tovush bor?
Unli tovushlaming bo‘g‘in hosil qilishda qanday ahamiyati bor?
204
mashq. Ko‘chiring, i unlisi qaysi so‘zda qanday talaffuz qilinayotganligim Izohlang.
Iltimos, injiq, iliq; bilan, bir, sir; bo‘lim, bo‘g‘in, o‘rin.
mashq. Ko‘chiring. Ajratib ko‘rsatilgan so‘zlarning ikkinchi bo‘g‘inidagi u tovushining talaffuzi va yozilishidagi farqiga e’tibor qaratíng.
1. Ishga chiqdi ulug‘ xalq, Bilakda kuch to‘liq xalq. (Zafar Diyor)
Uyingga bersa yumush, lozimdir yozib qo‘yish. (Quddus Muhammadiy) 3. Qani, dilingdagi tugunni yech. (Oybek) 4. U suvdan ham quruq chiqadi.
mashq. Uyga topshiriq. Qator kelgan unlilar ishtirok etgan so‘zlarni ko‘chiring. Ularning talaffuzi va yozilishiga diqqat qiling.
1. Tabiat o‘z ne’matlarini bizdan ayamaydi, biz ham unga mehr bilan muomala qilishimiz lozim. 2. Oltin olma, dúo ol. (Maqol) 3. Sinfdagi barcha o‘quvchilar hasharda faol qatnashdilar. («Gulxan») 4. Muallim kirgach, bolalar o‘rinlaridan turishdi.
dars. UNDOSH TOVUSHLAR
Takrorlash uchun savollar
9 1. Undosh tovushlar qanday hosil bo‘ladi?
Undosh tovushlaming hosil boiishida qaysi nutq a’zolari ishtirok etadi?
Undoshlar nimaga ko‘ra lab, til, bo‘g‘iz va burun tovushlariga ajratiladi?
Jarangli-jarangsiz undoshlar juftliklarini ayting.
mashq. Gaplarni o‘qing, xatolarini to‘g‘rilab ko‘chiring. Bunday xatolarga yoi qo‘yilish sabablarini tushuntiring.
1.0‘zim yoqtirgan she’rlami yot olaman. 2. Yorqin darslarda yaxshi javop beradi. 3. Qaysi taom tussiz pishiriladi? 4. Yugurib kelgani uchun chuqur-chuqur napas olyapti.
mashq. Berilgan so‘zlarga jo‘nalish kelishigi qo‘shimchasini qo‘shing. Awal qo‘shimcha qo‘shilgach, o‘zakda ham, qo‘shimchada ham
Do'stlaringiz bilan baham: |
