|
(U. Shukurov)
topshiriq. Matnga sarlavha qo‘ying. 0‘zingiz bilgan yana boshqa o‘zbek sportchilari haqida maiumot bering.
topshiriq. Egalik qo‘shimchalarini topib, izohlang.
f K va q undoshlari bilan tugagan otlarga egalik
qo‘shimchalari qo‘shilganda, qanday eshitilsa, o‘shanday yoziladi, ya’ni ba’zan k undoshi g tovushiga, q undoshi g‘ tovushiga o‘zgaradi. Masalan: tuproq - tuprog% terak - teragl Ayrim so‘zlarda bunday o‘zgarish yuz bermaydi. Masalan: huquq-huquqi, idrok-idroku 0‘g7/, burun kabi otlarga egalik qo‘shimchasi qo‘shilganda, ikkinchi bo‘g‘indagi i yoki u unlisi tushib
qoladi va o‘g% burni kabi yoziladi.
J
mashq Berilgan so‘zlarga I va 111 shaxs egalik qo(shimchalaridan birini qo‘shib, namunadagidek yozing. Hosil boigan so‘z shaklini tushuntirib bering.
Namuna: quloq-qulog‘im, quduq-qudug‘i.
Ishtirok, pichoq, ertak, bo‘taloq, farq, axloq, tok, to‘garak, timoq.
Savol va topshiriqlar
*} 1. Qanday qo‘shimchalarga egalik qo‘shimchalari deyiladi?
Bog‘ so‘ziga uchala shaxsni bildiruvchi egalik qo‘shimchalarini qo‘shing.
Egalik qo‘shimchalarining birlik va ko‘plikdagi shakllarini ayting.
mashq. Uyga topshiriq. Quyidagi otlarga II shaxs egalik qo‘shimchasini qo‘shib, namunadagidek yozing va yuz bergan o‘zgarishni izohlang.
Namuna: Bag‘ir-bag‘ring.
0‘rin, qorin, burun, singil, ko‘ngil, mag‘iz.
rang-tus
|
maza-ta’m
|
shakl-hajm
|
xil-xususiyat
|
|
|
•
|
|
248-mashq. Sifatlarni ular bogianib kelgan so‘zlar bilan ko‘chiring.
Hotamning tim qora, uchqur oti bor ekan. Ana shu otning dong‘i Rum podshohining qulog‘iga borib yetibdi. Podshoh bilimli, dono bir odamga o‘n kishini qo‘shib, Hotamning uyiga yuboribdi.
(Sa ’diy Sheroziy)
! Kir3 Sifat gapda otga bog‘Iansa aniqlovchi, gapning oxirida i kelsa kesim vazifasini bajaradi. Masalan: Bu ko‘rkam bino- \ kasb-hunar kollejL Bu gullar xushbo‘y. !
Savol va topshiriqlar
Sifat deb qanday so‘zlarga aytiladi va ular qanday so‘roqlarga javob bo‘ladi?
Belgi deganda qanday ma’nolar tushuniladi? Har biriga misol keltiring.
Sifatlar, asosan, qaysi gap boiagi vazifasida keladi?
mashq. Uyga topshiriq. Rang bildiruvchi sifatlar ishtirok etgan to‘rtta gap tuzing. Ularning qanday gap boiagi vazifasida kelganini ayting.
dars. SIFAT DARAJALAR1
topshiriq. Baland, balandroq, juda baland so‘zlari ishtirokida gap tuzing va ularning ma’nolaridagi farqni tushuntiring.
I Bir belgining narsa-buyumlar orasida ortiq-kamligi
jihatidan farqlanishi sifat darajasi deyiladi.
Sifatlarda uchta daraja bor: oddiy daraja, qiyosiy daraja, orttirma daraja.
Narsa-buyumlar orasidagi belgi o‘zaro taqqoslanmasa, oddiy daraja deyiladi. Masalan: yuksak, uzun, hushyor, kalia.
Bir narsa-buyumdagi belgining boshqalariga nisbatan ortiq yoki kamligi qiyosiy daraja deyiladi. Qiyosiy daraja oddiy darajadagi sifatga -roq qo‘shimchasini qo‘shish bilan hosil boiadi.
Masalan: yuksakroq, uzunroq, hushyorroq, kaltaroq. Belgining bir narsa-buyumda boshqalariga nisbatan eng ko‘p ekanligi orttirma daraja deyiladi. Orttirma daraja eng, juda, nihoyat kabi so‘zlar bilan hosil boiadi.
Masalan: eng yuksak, juda uzun...
86
mashq. Oddiy darajadagi sifatlarni qiyosiy yoki orttirma darajaga aylantiring.
1. Go‘zal bir yigit eshikni qoqdi. (Abdulla Qahhor) 2. Ayiq qahri qistab, g‘ijinib qoldi, Panjasiga nogoh bir xarsang oldi. (Mirtemir)
Tarbiyachi o‘rta va katta guruh bolalariga doston haqida so‘ylardi.
(«Durdona»)
mashq. Gaplarni o‘qing. Sifatlarning darajasini o‘zgartiring. Bu gap mazmuniga qanday ta’sir qilayotganini tushuntiring.
l.G‘azal nihoyatda ta’sirli. Ayniqsa, uch-to‘rt bolaning ovozi juda yoqimli, ohangdor. (Oybek) 2. Biz kirgan xona dadam ishlaydigan hujradan ham tor, qorong‘iroq ekan. (Hakim Nazir) 3. So‘ng sirkka o‘tib, eng uchqur otlardan birini tanlaysan, yo‘lga ravona bo‘lasan. (X. To xtaboyev)
mashq. Uyga topshiriq. Sifat darajalarini aniqlab, namunadagidek yoang.
Namuna: Ayolning cho‘zinchoqroq yuzida hadik paydo boidi.
-Cho‘zinchoqroq (qiyosiy daraja)
1. Baykal - dunyodagi eng chuqur ko‘l. 2. Usti yaltiroq, ichi qaltiroq. (Maqol) 3. Hayotda halol, to‘g‘ri so‘z bo‘lish kerak. (Rauf Tolib) 4. Qo‘rqoq oldin musht ko‘taradi. (Maqol) 5. Oyning ipak nurlari dalalarga quyilgay. (Habib Rahmat)
dars. SON
topshiriq. 0‘nlik va yuzlik miqdor bildimvchi so‘zlami aniqlang va ular ishtirokida to‘rtta gap tuzing. 0‘nlik va yuzlik ma’nolarini bildiruvchi so‘zlaming qanday so‘roqlarga javob boiayotganini aniqlang.
topshiriq. 0‘nlik miqdorni bildiruvchi so‘zlarga -ttchi (-inchi) qo‘shimchalarini qo‘shing. Qo‘shimcha qo‘shilgandan so‘ng ma’noda qanday o'zgarish boiganini ayting.
I Qancha?, necha?, nechanchi? so‘roqlariga javob bo‘lib,
narsalarning son-sanog‘i va tartibini bildirgan so‘zlarga v son deyiladi. J
87
Kg3 Sonlar ikkiga bo‘linadi: 1) miqdor sonlar, 2) tartib sonlar.
Qancha?, necha? so‘roqlariga javob bo‘lgan sonlar miqdor sonlar, nechanchi? so‘rog‘iga javob bo‘lgan sonlar tartib sonlar hisoblanadi.
mashq. Topishmoqning javobini toping. Awal miqdor sonlarni, so‘ng tartib sonlarni ko‘chiring.
To‘rtsan, Dilshod, Lola-besh,
Dildor-olti, yetti-Esh.
Sakkizinchi sen, Gulqiz,
Ahmadullo-chi - to‘qqiz.
Iya, o‘n yo‘q-ku, qarang!
Topmas Sobir, bosh-garang.
0‘rtoqlari kulishar:
-Boshqa sana, - deyishar.
Yordam bering siz endi,
Chiqmagan o‘n kim edi!
(«Durdona»)
mashq. Uch, besh, yetti, o‘n sonlarini awal miqdor son, keyin tartib son shaklida qo‘llab, ular ishtiroldda gaplar tuzing.
To‘planib o‘n o‘g‘il-qiz, -Mezbon-mehmon o‘ynaymiz. Deyishar: - Sobir, sana, Adashib ketma yana.
Toq sonlar bo‘lar mezbon,
Juft sonlar aziz mehmon. Sobir sanar: - Ko‘ring-chi, Nodir bo‘ldi birinchi. Ikki-singlim «Durdona», Uchinchisan, Guldona.
I " ~ ’ ]
KIP Son gapda otga bog‘lansa, aniqlovchi, fe’lga bog‘lansa ! hol, gapning oxirida kelsakesim vazifasini bajaradi. Masalan: Sinfimizda yigirma besh o‘quvchi bor. U olmadan beshta oldL !
О ‘titling yarmi - besh♦ I
mashq. Gaplarni ko‘chiring. Sonlarning gapdagi vazifasini aniqlab, tagiga chizing.
Birotasi,bir onasi, necha yuz ming bolasi. (Topishmoq) 2.Mening kitoblarim hammasi bo‘lib yettita. 3. Opam bizga uzgan olmalaridan to‘rttadan berdi. 4. Bir daraxtda o‘n ikki shox, har shoxida o‘ttiz yaproq, yaprog‘ining bir yog‘i qora, bir yog‘i oq. (Topishmoq)
88
Do'stlaringiz bilan baham: |
