|
77
nechta? nechanchi? o'nta, uchinchi... nima qildi? bordi... qachon? qancha? kecha, oz...
Ko‘p, birinchi, keldi, qora, ko‘ylak, beshta, o‘qiyapti, zavqli, bugun, musicha, shirin, uchtadan, ancha, neft, yumaloq, yozdi, to‘qqiz, o‘quvchi, hali, hozir.
226-mashq. Nuqtalar o‘rniga mos keladigan yordamchi so‘zlarni qo‘yib, gaplarni ko‘chiring.
1. Maktabda shoirlar ... uchrashuv bo‘ldi. 2. Onam ... sovg‘a oldim. 3.U dushman ... sher ... olishdi.
mashq. Bilan, uchun so‘zlari ishtirokida ikkitadan gap tuzing. Birinchi gapda bilan so‘zini va bilan almashtirish mumkin bo‘lsin, ikkinchisida mumkin bo‘lmasin. Uchun so‘zi birinchi gapda atalganlik ma’nosini, ikkinchi gapda maqsad ma’nosini ifodalasin.
Savol va topshiriqlar
9 1. Mustaqil so‘zlar deb qanday so‘zlarga aytiladi?
2. Yordamchi so‘zlar deganda nimani tushunasiz?
Uchta yordamchi so‘z topib, uni gap ichida keltiring.
mashq. XJyga topshiriq. Adabiyot darsligida berilgan asarlardan oltita yordamchi so‘zlar ishtirok etgan gapni ko‘chiring.
dars. OT
topshiriq. Shaxs va narsani bildiruvchi to‘rtta so‘z toping va ulaming qanday so‘roqqa javob bo‘lishini ayting.
topshiriq. Joy bildiruvchi uchta so‘z toping va ulaming qanday so‘roqqa javob boiishini ayting.
| Shaxs, narsa-buyum, joy nomlarini bildirib, kim?, nima?,
• qayer? so‘roqlariga javob boiuvchi mustaqil so‘zga ot deyiladi.
Otlar son, egalik va kelishik qo‘shimchalari bilan qo‘llanadi. Gapda otlar bosh va ikkinchi darajali bo‘lak, shuningdek, undalma vazifasida keladi.
78
Shaxs otlari
|
Narsa-buyum otlari
|
0‘rin-joy otlari
|
|
|
|
mashq. Gaplarni ko‘chiring. Otlarning qaysi gap bo‘lagi bo‘lib kelayotganini aniqlab, tagiga chizing.
1. Muhammadqodir Abdullayev 1973-yilda Andijonning Jalabek mavzesida tug‘ilgan. (U. Shukurov) 2. Oqqan daryo oqaveradi. (Maqol)
Oyijon, chindan ham shishaning ichida jin bormi? (X. To 'xtaboyev)
*231-mashq. Berilgan otlarni ko‘plik shakliga aylantiring, ular ishtirokida so‘roq, istak, buyruq gaplar tuzing.
She’r, tadbirkor, mashina, mezbon, shoir.
mashq. Har biri besh so‘zdan iborat ikkita gap tuzing. Otlarning bitta yoki ikkitasini ko‘plik shaklida qo‘llang. Gap bo‘lakiarini aniqlab, tagiga chizing.
Savol va topshiriqlar
*} 1. Ot deb nimaga aytiladi?
2. Otlar qanday ma’nolami bildiradi?
Otlar qaysi qo‘shimchalar bilan keladi?
Otlar qanday gap bo‘lagi vazifasini bajaradi?
mashq. Uyga topshiriq. Gaplarni ko‘chiring, ko‘plik sonda qoilangan otlarning gapdagi vazifasini aniqlang. Ma’nodosh, shakldosh va zid ma’noli so‘zlarni topib izohlang.
Do‘stlar, bu mening eng yaqin oshnam, tanishing. 2. Bu o‘tlar oftobda rosa qurigan, yaqinida gugurt chaqmang, o‘t ketib qolmasin.
79
Sergap, ezma bo‘lmang, birovning gapini behuda bo‘lmang. 4. Ko‘p o‘lkalarda bo‘ldim, lekin yurtimiz hammasidan a’lo. 5. Qo‘lingdagilami qo‘y, o‘g‘lim, tez borib qo‘ylami qaytarib kel.
dars. TURDOSH VA ATOQLI OTLAR
topshiriq. 0‘zingiz yashayotgan shahar (tuman), mahalla nomini, yaqinlaringiz ismini yozing. Ular gap ichida qanday yozilishini eslang.
topshiriq. Sinf xonangizdagi narsa-buyumlaming nomini yozing. Ular gap ichida qanday yoziladi?
I Bir turdagi narsa-buyumning nomini bildirgan otlar
turdosh ot deyiladi. Ma salan: qishloq, choynak, aka, daraxt. Ayrim shaxs yoki narsa-buyumga atab qo‘yilgan nomlar atoqli ot deyiladi. Kishilarning ism, familiyasi, joy hamda hayvonlarga atab qo‘yilgan nomlar, gazeta, jurnal, kitob, tarixiy voqea kabilarning nomlari atoqli otlardir. Masalan: Toshloq tumani, «Gubcan» jurnali, Olapar, Mustaqillik kuttu Atoqli otlar doimo bosh harf bilan yoziladi.
mashq. 0‘qing, otlarni aniqlang. Ularning qaysilari biror shaxs yoki narsalarga atab qo‘yilgan nomlar?
Gulbadanbegim Zahiriddin Muhammad Bobuming qizi bo‘lib, u 1523-yili Kobulda tug‘ilgan. Onasi Dildorbegim temuriy Sulton Mahmud Mirzoning qizi bo‘lgan. Otasining farmoniga ko‘ra u katta onasi, ya’ni Humoyun Mirzoning onasi Mohimbegim qoiida tarbiyalangan.
Gulbadanbegim zamonasining oqila, donishmand ayollaridan edi. Akbarshohning taklifi bilan «Humoyunnoma» nomli ajoyib va muhim tarixiy asami yozgan. «Humoyunnoma» Bobur va Humoyun podshoh- laming hayoti va sarguzashtlarining qisqacha tarixi bo‘lib, «Bobur- noma»ning mantiqiy davomidir. «Akbamoma»ning muallifi Abul Fazlning yozishicha, Gulbadanbegim 1603-yilda 80 yoshida vafot etgan.
mashq. 0‘zingiz eshitgan yoki o‘qigan Idtoblaringizdan hayvonlarga atab qo‘vilgan nomlardan bir nechtasini yozing. Ular ishtirokida og‘zaki gaplar tuzing.
80
+ *236-mashq. Viloyatíngizdagi shahar, turnan, ko‘l, daryo, anhor va boshqa joy nomlarini bir necha guruhga ajratib, har biriga uchtadan misol yozing.
mashq. 0‘qing. Atoqli otlar qaysi gap boiagi bo‘lib kelayotganini aniqlang. She’rda ifoda maqsadiga ko‘ra qanday gap turlari mavjudiigini ayting.
Akam Dilshodning Odati qiziq.
Ish taqsimlab u Ko‘rgazar yo‘riq. Hoy, Umaijon, sen Molga sol xashak. Uyni supurib,
Suv keltir, Qo‘shoq.
Sen-chi, Mavjuda, Qara ukangga. Hamrobek, suv och Darhol ekinga. Akam Dilshodbek Taqsimlaydi ish. 0‘zi to‘p tepib,
Qilmas hech yumush.
(Po'lat Mo'min)
Topshiriq. Birinchi sakkiz qatordagi turdosh otlami ular bog‘langan so‘zlar bilan birgalikda (so‘z birikmasi sifatida) ko‘chiring.
Kitob, gazeta, jurnal, kinofilm, binolar hamda tashki- | lotlarga atab qo‘yilgan nomlar qo‘shtirnoq ichiga olinadi. Ammo shahar, kinoteatr, jamoa xo‘jaligi kishilar nomiga qo‘yilgan bo‘lsa, qo‘shtirnoq ishlatilmaydi. Ularda nomidagi,
! nomli so‘zlari qo‘llanadi.
Savol va topshiriqlar
*) 1. Turdosh ot deb nimaga aytiladi?
* 2. Atoqli otga ta’rif bering.
Qanday atoqli otlar qo‘shtimoq ichiga olinadi?
mashq. Uyga topshiriq. Atoqli otlarning yozilishiga diqqat qiling. Qo‘shtirnoqning qo‘llanish sabablarini izohlang.
«Kachal polvon» spektakli, Cho‘lpon nomidagi kinoteatr, «Xamsa» asari, Navoiy shahri, Mustaqillik kuni, «Bahor» qahvaxonasi, «Navoiy» romani, Navoiy asarlari, «Nido» dostoni, Bobur nomidagi jamoa xo‘jaligi.
Onatili,5-sinf 01
dars. KELISHIK QO‘SfflMCHALARI
topshiriq. O'qidim so‘zini kitob so‘ziga bog‘lang. Kitob so‘ziga qanday qo‘shimchalar qo‘shganingizni ayting.
topshiriq. Kitob, kitobning, kitobni, kitobda, kitobdan, kitobga so‘zlarini o'qidim, muqovasi, oldim, yozilgan, ko'chirdi, xaridor bo'ldi so‘zlaridan muvofiq keladiganiga bogiang.
--v
f Otlarga qo‘shilib, ularni o‘zidan keyin kelgan boshqa
so‘zlarga tobelashtirib bog‘Iab keladigan qo‘shimchalarga
Do'stlaringiz bilan baham: |
