0 ‘zbekist0n madaniyati

V  B O B .   MADANIYAT  VA  SIVILIZATSIYA
Falsafa,  sotsiologiya va m adaniyatshunoslikka o id  fa n  sohalarida m adaniyat 
va  sivilizatsiya  tu sh u n c h a la rig a   ilm iy  y o n d a sh u v   m av ju d   b o ‘lib,  ik k a la  
tushunchaning  m azm u n -m o h iy ati  va  bir-biridan  farqli  jihatlarini  tahlil  qilib 
bcrish o 'ta  m uhim  aham iyatga ega.  Chunki  ikkala a ta m a  ham  bir xi! m azm unga 
egadek bo‘Iib k o'rinadi.  T o ‘g‘ri,  hozirgi paytda k o ‘p g in a xalqlarda sivilizatsiya 
atam asi  m adaniyatning sinonim i  sifatida q o ‘llaniladi.  A yrim  xalqlar.  m asalan, 
fransuzlar  m adaniyat  so ‘zi  o ‘m iga  sivilizatsiya  s o ‘zin i  q o lla sh sa ,  nem islar 
dastlab  m adaniyat,  so ‘ngra  sivilizatsiya,  ruslar  esa  a w a l  sivilizatsiya,  so‘ng ra 
m adaniyat  so‘zini  ishlatishadi.  Ikkala  atam a  b ir xil  m a 'n o n i  anglatadim i?  Bu 
savolga  javob  berish  u c h u n ,  eng  aw alo ,  sivilizatsiya  atam asining  lug‘aviy 
m a ’nosi va m azm un-m ohiyatini bilib olishim iz zaru r.  («M adaniyat» so‘zining 
lug‘aviy m a’nosi va  m azm un-m ohiyatini oldingi  m avzularim izda ko‘rib o ‘tgan 
cdik.  Shu  boisd an   «m ad an iy at»   so ‘zin in g   lu g ‘av iy   m a ’nosiga  q a y ta d a n  
t o ‘xtalm aym iz).
«Sivilizatsiya»  lo tin ch a   (eivilis)  sokz  b o 'lib ,  «grajdanlik»  («fuqarolik»), 
«grajdanlikka oid»,  «davlatga oid»>  degan  m a ’n o larn i  anglatadi.  Hozirgi  k u n d a 
m adaniyatshunoslikka  o id   fanlarda  «sivilizatsiya»  s o 'z id a n   muayyan  jam iy at 
rivojlanishining  m a ’lum   b ir  taraqqiyotga  erishgan  davrini  ifodalash  u c h u n  
qoMlash  keng  tarqalgan.
“ S iv ilizatsiy a”  a ta m a sin i  d astla b   s h o tla n d iy a lik   ta rix c h i  va  fa y la su f 
A .Fergyusson (1723-1816) o ‘z asarlarida q o ‘llagan.  U n in g  fikriga ko‘ra, ja h o n  
tarixiy jarayonining  m a lu m   b ir  bosqichi  sivilizatsiyadir.
Fransuz m a’rifatparvarlaridan  M onteske, V olter va boshqalarning asarlarida 
adolat va aql-idrokka asoslangan jam iyat haqiqiy sivilizatsiyalashgan jam ivatdir. 
C hunki  adolat va aql-idrokka asoslangan jam iy atg in a  kishilarga  haqiqiy b a x t- 
saodat olib keladi. A dolatsiz va bilimsizlikka asoslangan jam iyat kishilarga kulfat 
va  nadom at  keltiradi,  insoniyatni  m a ’naviy-m a’rifiy  tanazzulga olib  keladi.
Agar  insoniyat  tarixining  eng  dastlabki  davri  —  ibtidoiy  ja m o a   tuzum i 
davriga e ’tib o rb ersak ,  o ‘sha davrda yashagan  turli xi!  qabilalar hozirgi  davrda 
n azard a   tu tilad ig an   m ad an iy   taraq q iy o t  —  sivilizatsiyaga  erish m ag an lar. 
E ram izdan  taxm inan  5  ming  yillar  a w a l  yer  y u zin in g   ayrim   m intaqalari, 
ayniqsa,  Sharq (qadim gi  Shum er,  M isr)da sivilizatsiyalar vujudga kela boshladi. 
Chunki hali ibtidoiy jam oa tuzum i davrida sivilizatsiya m e ’yorlari hisoblanuvchi 
na m oddiy va na m a'naviy boyliklarni yarata olm aganJar.
N em is  faylasufi  O .Shpengler  o'zin in g   1918-  y ilda  yozgan  «Y evropaning 
so knishi»  asarida  sivilizatsiyaga  «tex n ik -m ex an ik   e le m e n tla rn in g   u m u m iy  
yig‘indisi»,  degan  ta 'rifn i  bersa,  m adaniyatni  «xalqning  um um   qalbini  aks 
ettiruvchi va m uayyan hayotiy jarayonni yashovchi b iq iq  organizm »,  deb atadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

U ningcha, sivilizatsiya induvidual taqdirga ega b o ig a n , tug'ilish,  ravnaq topish 
va  o ‘lish  dav rlarid an   ib o rat  b o ‘lgan  ayrim  jam iyatdir.
^ Faylasufning fikriga k o ‘ra,  m adaniyat vaqtda cheklangan.  Sivilizatsiyaning, 
ya ni  texnik  ta ra q q iy o t  va  sanoatning  yuksalishi,  yirik  shaharlam ing  tezlikda 
ko'payishi,  siyosat,  fa n   va  iqtisodiyot  sohasidagi  eng  yirik  m uam m olarning 
paydo  b o   lishi  m a d a n iy atn in g   halok  b o ‘lishini  angiatadi.  M adaniyat  inqirozi 
jam iyat,  xalq va  m illa tn i  alb atta  halokatga  olib  keladi.  D em ak,  uning  fikriga 
ко  ra, sivilizatsiya ja m iy a tn i m aqtanarli holatga oiib kelm aydi,  balki jam iyatni 
m ushkul  ahvolga  solib  q o ‘yadi.  Shuning  uchun  h a m   sivilizatsiya  h a r  qanday 
m adaniyatning  tu gallanuvchi  bosqichi  hisoblanadi.
Ingliz faylasufi A rn o ld  Toynbi esa sivilizatsiya atam asidan o ‘ziga xos boshqa 
jam iyatlar va d a v rlard an  ajralib turuvchi cheklangan yopiq jam iyatni ifodalash 
uchun foydalangan.  U   insoniyat m adaniy-tarixiy jarayonini 21  ta  sivilizatsiyaga 
ajratadi.  U n in g  fik rich a,  h a r b ir sivilizatsiya vujudga kelish, o ‘sish,  tanazzul va 
yemirilish  b o sq ich larin i  bosib  o ‘tadi.
N om lari yuqorida keltirilgan olim lam ing fikrlarini um um lashtirib aytadigan 
b o ‘lsak,  sivilizatsiya,  b irin ch id an ,  insoniyatning farovonligini ta ’m inlaydigan, 
ad o lat  h a q id a g i  a z a liy   o rz u la rin i  ro 'y o b g a  ch iq a ra d ig a n   ja m iy a t  b o 'lsa , 
ikkinchidan,  in so n iy atn i  halokatga  olib  boruvchi,  axloqsizlik,  adolatsizhk va 
yovuzlik hu k m ro n  b o 'la d ig a n ,  insonni insoniylik qiyofasidan m ahrum  etuvchi 
jam iyatdir.  A lbatta,  b u   ikkala qarash  m adaniyat  va sivilizatsiyalami bir-biriga 
qaram a-qarshi  q o ‘yish  hisoblanadi.
H ozirgi  k u n d a   k o ‘pla b   o lim la m in g   asarlari,  ilm iy  va  m a 'lu m o tn o m a  
shaklidagi  a d a b iy o tla rd a   sivilizatsiya  jam iy at  rivojlanishining  m a ’lu m   b ir 
b o s q ic h in i,  y a ’n i  siv iliz a tsiy a la sh m a g a n   ja m iy a td a n   o ‘zin in g   m a d a n iy  
taraqqiyoti  bilan  ajralib  turuvchi  m uayyan  jam iy atn i  ifodalovchi  tush u n ch a 
sifatida talqin qilinadi.
Sivilizatsiyalashgan  jam iy atn i  sivilizatsiyalashm agan  jam iyatdan  farqlash 
u chun  quyidagi  belgilarga  alohida e ’tib o r beriladi:
1  Ja m iy a tn in g   x o ‘ja lik ,  harbiy,  h u q u q iy   va  b o sh q a  h ay o tiy   faoliyat 
sohalarini  m uvofiqlashtiruvchi  boshqaruv  tizim i va  tashkilotlarga  ega b o ig a n  
davlatning  m avjudligi.
2  B oshqaruv va x o ‘jalik  faoliyatini yuritish u ch u n  zarur b o ‘lgan yozuvning 
m a v ju d lig i.  (S iv iliz a ts iy a la s h g a n   ja m iy a tla r d a   q o n u n la r   y o zu v   o rq a li 
m u s ta h k a m la n ib   b o rg a n .  C h u n k i  y o z m a  q o n u n la r   siv ilizatsiy alash g an  
jam iy atn in g ,  u r f - o d a tla r   esa  sivilizatsiyalashm agan  ja m iy a tla m in g   asosiy 
belgilari  hisoblanadi).
3  A jdodlardan  o 'tib   kelayotgan  an  anaviy  q o n u n -q o id alar  va  huquqiy 
n o rm a  (m e ’y o r)la r  y ig ‘in d isin in g   m avjudligi,  y a ’ni  ja m iy a td a   q o n u n la r 
tizimining qaror topishi.  (Sivilizatsiyaga erishgan jam iyatda mavqeyi, e ’tiqodidan 
q a t’yi n azar a h o lin in g  ba rch a qatlam lari q o n u n lar tizim iga q a t’iy b o ‘ysunadi).
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

A lbatta,  sivilizatsiya belgilarining barchasi birdaniga yu zag a kelmasligi, biri 
ertaroq,  ikkinchisi  birm uncha  keyinroq  vujudga  kelishi  m u m k in .
Y uqorida ko‘rsatilgan belgilarning boMmasligi esa ja m iy a tn i  tanazzulga oltb 
keladi.
Sivilizatsiyalashgan jam iyatda,  eng aw a lo ,  insonga  a lo h id a  e ’tib o r beriladi. 
uning haq-huquqlari hisobga olinadi.  Bunda jamiyatning siyosiy va xo‘jalik yuritish 
m exanizm i  b ekam u-ko‘st  ishlaydi, 
in s o n n in g  
y aratuvchilik  faoliyati  uchun 
m o ‘tadil  im koniyatlaryaratiladi.  Qaysiki davrda inson om iliga,  insonning buyuk 
b u n y o d k o rlik   salohiyatiga  e ’tib o r  berilgan  b o ‘lsa.  o ‘s h a   d av rd a  ja m iy a t 
taraqqiyoti, uning m oddiy va m a'n av iy  hayoti eng yuqori daraja — sivilizatsiyaga 
ega b o ‘lgan.  Misol tariqasida q adim gi Y unon va R im , V III-I X  asrlardagi Xitoy, 
IX  -X II  asrlardagi  M arkaziy  O siyo,  XIV  -  XVII  asrlardagi  G 'a rb iy  Yevropa 
sivilizatsiyalarini  olib  ko‘rish  m um kin.
Sivilizatsiya  —  bu,  eng  a w a lo ,  m adaniy  taraqqiyotdir.  Sivilizatsiyalar turli 
k o ‘rinishlarda  b o ‘lishi  m um kin.  Sivilizatsiya  b ir  d av lat  h u d u d id a   yoki  bir 
d a v la tn in g   ik k in c h i  b ir  d a v la td a   o ‘z  h u k m r o n lig in i  o ‘rn a tis h   o rq a li. 
shuningdek,  sivilizatsiyalar  bir  vaqtning  o ‘zida  bir  n e c h ta   m intaqada  birin- 
ketin yuzaga  kelishi  ham   m um kin.
Sivilizatsiya haqida ilgari surilgan barclia tushunchalam i taliiil qilsak, ularning 
m azm u n -m o h iy ati  m uayyan  ja m iy a tn in g   ijtim oiy  va  m o d d iy   taraqqiyotga 
erishganlik  darajasini  bildirishini  anglab  yetamiz.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

II  Q 1S M .  0 ‘Z B E K IS T 0 N   MADANIYATI  TARIXI