0 ‘zbekist0n madaniyati

Moddiy va  ma’naviy madaniyatlarning o ‘zaro  bog‘liqligi  va  farqli jihatlari.
Moddiy va m a'naviy madaniyatlam ing o 'z a ro  bog‘liqligi kishilam ing ehtiyojlari, 
qobiliyatlari,  m aqsadlarining  m oddiy  k o ‘rinishga  aylanishida  yaqqol  k o ‘zga 
tashlanadi.  M asalan,  m adaniy qadriyatlarda ehtiyojlar, qobiliyatlar,  m a q sa d la r 
ham   m a ’naviy  k o ‘rinishda,  ham   m oddiy  k o ‘rin ish d a  nam oyon  b o ‘ladi.  Y oki 
xalqimiz tarixiga oid muzeyga q o ‘yilgan ek sp o n a tla m i tom osha qilar ek a n m iz , 
ularda o 'tm is h   ajdodlarim izning didlari,  d u n y o q arash lari,  intilishlari  va  o rz u - 
um idlari,  tabiatga  b o ‘lgan  m unosabatlari,  ijodiy  im koniyatlari,  q o biliyatlari, 
ya’ni  m a'naviy  dunyosining  qay  darajada  shakllanganligini  anglab  y etam iz. 
Shuningdek,  kiyim larim iz, turli xil b inolar,  o ziq -o v q atlar, transport  vositalari, 
turfa u y -ro ‘zg‘o r  buyum larim iz va b o sh q alar aslida m oddiy-m adaniy b o y lik lar 
hisoblansa-da,  ularda  kishilam ing  d u n y o q a ra sh i,  didi,  o rz u -u m id   va  h is- 
tuyg‘ulari,  intilishlariyu  ruhiy  holatlari,  bilim lariyu  tajribalari  o ‘z  ifodasini 
topgan.
Biz  yashab  turgan  dunyoda  m oddiy  va  m a 'n a v iy   m adaniyatning  u n su rlari 
bir  butunlik  va  o 'z a ro   ta'sir  doirasida  m avjud  b o 'lad i.  M asalan,  m o d d iy   va 
m adaniy  b o y lik larn i  yaratishda  m e h n a t  q u ro lla ri:  ish  q u ro lla ri,  te x n ik a , 
texnologiya, u y -ro ‘zg‘or buyumlari va b o sh q a la r m oddiy m adaniyatdagi;  s o ‘z. 
xatti-harakat,  b o ‘yoq,  loyiha,  qog 'o z,  yozuv  qurollari  va  boshqalar  m a ’n a v iy  
m adaniyatdagi  asosiy  m ehnat  qurollari  hisoblanadi.
M oddiy  boyliklar:  kiyim -kechak.  tu raijo y ,  oziq-ovqat,  transport  va  a lo q a  
vositalari,  yordam chi  inshootlar;  m a'n av iy   boyliklar:  m e’m oriy  yodgorliklar, 
m usiqa,  kino,  haykaltaroshlik,  te a tr  to m o sh a la ri,  adabiy  va  ilm iy  a sa rla r, 
m atbuot  va  televideniye  faoliyati  va  b o sh q alarn i  yaratish  m ehnat jara y o n isiz  
vujudga  kelm aydi.  M ehnat  m ahsulotlarining  yaratilishi  qachonki  m a 'n a v iy - 
m a d a n iy   b o y lik la r  o 'z la rin in g   y a r a tu v c h ila ri  to m o n id a n   id ro k   e tilg a n  
taqdirdagina m oddiy-m adaniy boyliklarga ay lan ad i,  m oddiylashadi.
M oddiy  va  m a ’naviy  m adaniyatlar  n afa q at  o 'z a ro   bir-biri  b ilan  b o g 'liq  
holda  mavjud  b o 'la d i,  balki  ulam i  b ir-b irid a n   ajratib  turuvchi  farqli  jih a tla r  
ham   ko‘zga  tashlanib  turadi.  Bu  farq.  b irin c h id a n ,  m a'naviy  m a d a n iy atn in g  
ikki  shaklda  —  p red m etlar va  faoliyatning  m ah su li  sifatida  m avjud  b o lis h id a  
ko‘zga tashlanadi.  Kitoblar, tasviriy va haykaltaroshlik san ’ati asarlari, m e ’m o riy  
yodgorliklar,  kinofllm lar,  televideniye  va  b o sh q a la r  m a ’naviy  m a d a n iy atn in g  
m oddiy,  ya'ni  pred m et shaklidagi  kolrinishlaridir.  S ozanda,  x o n an d a,  raq q o s, 
aktyor, suxandon.  pedagoglaming va targ'ibotchilarning ijro ham da m ah o ratlari 
faoliyatning  m ahsullari  hisoblanadi.
M oddiy  m ad an iy   boyliklar  vaqt  o 'tis h i  b ila n   eskiradi,  vayron  b o i a d i , 
buziladi,  xizm at  vazifasini  o ktab,  n o m -n ish o n siz   yo‘q b o ‘lib  ketishi  m u m k in . 
M a’naviy  m adaniy boyliklar esa  asrlar o 'ts a - d a ,  keyingi  avlodlar ongi  va  k o ‘z 
o ‘ngida  m illiy qadriyatlar shaklida  saqlanib  q o lad i.  Ulardagi  asosiy  m a z m u n . 
g‘oyalar,  tam oyillar.  m e'yorlar  avlodlardan  avlodlarga  o ‘tadi,  abadiy  y a sh a b
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

qoladi.  U lar  h ar  bir  ta rix iy -m ad a n iy  jarayonda  ijtim oiy  taraqqiyotga  yordam  
beradi.
M oddiy va m a ’naviy m a d a n iy a tla ro ‘rtasidagi  ikkinchi farqli jihat insonning 
m oddiy ehtiyojlari — o z iq -o v q a t,  kiyim -kechak,  uy-joy va boshqalarga b o ‘lgan 
ehtiyojlari  m a ’lum   d a ra jad a   cheklangan  b o la d i.  M a ’naviy  ehtiyojlari,  ya’ni 
bilim   olish,  san ’at  a sa rla rin i  tom osha  qilish  yoki  tinglashi,  fan  sohalarini 
o ‘rganishi,  kishilar b ilan m u lo q o td a  b o ‘lishi,  urf-odatlar,  m arosim lam i  tashkil 
etishi  yoki  undagi  ishtiroki  h a m d a  aqliy faoliyatning  boshqa  turlariga ehtiyoji 
d o im o  va to'xtovsiz ravishda oshib boradi.
U ch in ch id an ,  m o d d iy  va  m a ’naviy  m adaniyat  o ‘rtasidagi  farqlardan  yana 
b iri  sh u k i,  m o d d iy   q a d r iy a tla r  (m oddiy  m a d a n iy a t)  k o ‘p ro q   iste’m olga 
m o ‘ljallan g an   b o ‘lsa,  m a 'n a v jy   q ad riy atlar  (m a ’n av iy   m ad an iy at)  inson 
shaxsini  shakllantinshga,  u n i  kam ol  toptirishga  xizm at  qiladi.
T o ‘rtin ch id an ,  m o d d iy   m ad an iy atn in g   turli  elem entlari  aniq  ehtiyojlarni 
qondirishga  moM jallangan  b o ‘ladi.  M asalan,  m ehnat  qurollari  faqat  ishlab 
ch iq a rish   jaray o n in i  ta sh k il  etishga,  oziq-ovqat  faq at  tirik   organizm ning 
m o d d a la r   a lm a s h in u v l  e h tiy o jin i  q o n d irish g a ,  k iy im -k e c h a k la r  ta b iat 
hodisalari ta ’siridan saqlanishga xizm at qiladi.  Shuningdek,  transport va aloqa 
vositalarining,  u y -ro ‘zg ‘o r   buyum larining  ham   an iq   b ir  vazifalari  mavjud. 
M a ’naviy  m adaniyatning  h a r  b ir  unsuri  ko'p  qirrali  xususiyatga  ega  b o ‘ladi, 
y a’ni o ‘zida boshqa e le m e n tla r (tarkibiy qism lar)ning vazifalarini birlashtiradi. 
M asalan,  san ’atni olib q a rasak ,  u   nafaqat badiiy estetik, balki siyosiy,  axloqiy, 
m afkuraviy,  diniy  m a zm u n g a  ham   ega  bo‘ladi.  Yoki  huq u q   o ‘zida  axloqiy, 
siyosiy,  m afkuraviy va h a tto , d in iy  m azm un-m ohiyatni birlashtiradi.  M a’naviy 
qadriyatlarda  ham   siyosiy,  m afkuraviy,  huquqiy,  axloqiy,  falsafiy,  estetik, 
d in iy   m azm un  birlashib  keladi.