0 ‘zbekist0n madaniyati

III - II 
asriarda Xorazmda Q o ‘yqirilganqarada mustaqii astranomik kuzatish 
ishlari  olib  borilgan  m arkaz  va  yulduzlar jadvali  mavjud  boMgan.
3 -§ .  Qadimgi  Baqtriya  madaniyati  va  san’ati
A n tik  davrda m adaniy-iqtisodiy jih a td a n  yaksaigan davlatlardan b in  Baqtriya 
davlati  hisoblangan.  Baqtriya  m u staq ii  davlat  sifatida  o ‘z  tasarrufiga  hozirgi 
0 ‘z b e k isto n n in g   S urx o n d ary o   v ilo y ati,  T u rk m an isto n n in g   sharqiy  qism i, 
T o jik isto n   Respublikasining A m u d ary o   b o ‘ylari  ham da  Shim oliy A fg'oniston 
y erlarini  q am rab  olgan.  B aqtriya  haq id ag i  dastiabki m a ’lu m o tlar «Avesto»da, 
y u n o n isto n lik   Ktesiy asarlarida,  shuningdek,  yunon solnom achisi  D iodom ing 
«Tarix kutubxonasi»  nom li  asarid a uchraydi.  Shu  bilan birga  Baqtriya  davlati 
h aq id ag i  m a ’lu m o tlar B ehustun v a  n aq sh i  Rustam  yozuvlarida,  qadim gi  hind 
m an b alari «Rigveda» rivoyatlarida,  «Ram ayana» dostonida  uchraydi.  Qadimgi 
B aqtriya  davlati  nafaqat  M arkaziy  O siyo  hududidagi  m oddiy  va  m a ’naviy 
m ad an iy atn in g  taraqqiyotiga, balki o ‘ziga qo'shni b o ‘lgan boshqa davlatlam ing 
m ad an iy -iq tiso d iy   taraqqiyotiga  h a m   sezilarli  ta 'sir k o ‘rsatgan.
E ra m iz d a n   a w a lg i  3 2 9 -3 2 7 -  y illard a  B aqtriya  h u d u d la rin i  A leksandr 
M akedonskiy bosib olgan.  E ram izdan aw algi 135 yilga kelgach, qadimgi Baqtriya 
h u d u d id a   K u sh o n la r saltanati  tash k il  etiladi.
T a n iq li filolog olim a F.Sulaym onovaning ta ’kidlashicha,  B aqtriya eski fors 
tilida B aqtrish, «Avesto*da Baxdi, hindlam ing «Mahobhorat» dostonida Zariasp, 
y u n o n c h a   B aqtra,  A lisher  N avoiy  asarlarida  Baxtari,  hozirgi  tilda  Balx  deb 
y uritiladi.  B aqtriya  «Avesto»da  «baxtli».  «farovon»,  «bayroqdor>>,  «shaharlar 
onasi» d e b  t a ’riflanadi.
Q ad im g i  B aqtriya  G 'a rb   va  S h arq q a   boradigan savdo  y o ‘lining  m arkazida 
joylashgan. Strabonning «Geografiya» asarida yozilishicha,  Baqtriya Hindistonga 
b o rad ig an  u c h  yo‘lning,  Xitoyga b o radigan ikki yo‘lning va G ‘arbga boradigan 
ikki yo‘lning ustida joylashgan,  Biigina «Buyuk  Ipak yo‘li»ning o ‘zi uning madaniy 
jih a td a n   yuksalishida m u h im   ro ‘l  o ‘ynagan,
B aq triy a yirik shaharlar,  q asrlar,  istehkom li qal’alar va  ibodatxonalari k o ‘p 
b o ‘lg an   m am lak a t  hisoblangan.  S hu  sababli  qadim gi  B aqtriya  «Shaharlar 
m am lakati» deb atalgan.
Y u n o n -B aq triy a davlati h u d u d larid a k o ‘plab rivojlangan shaharlar -  hozirgi 
A fg‘o n is to n   qism idagi  B agram ,  B ak tra,  Oyxonum   kabilar;  hozirgi  Tojikiston
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

qism ida  K abadshoh,  Kaykabod  va  b o sh q a  sh ah arlar,  hozirgi  0 ‘zb e k isto n  
qismidagi  K o ‘h n a   T erm iz,  Dalvarzin,  D u n y o te p a ,  H ayitobodtepa,  J o n d a v - 
lattepa  kabi sh ah a rlar mavjud bo'lgan.
Bu  shaharlarda  hunarm andchilik,  A m u d ary o   b o ‘yidagi  shaharlarda  y irik - 
yirik kem alar b o ‘lm asa-da, kemasozlik va savdo-sotiq rivojlangan. T o ‘quvchilik. 
k o'nchilik,  qurolsozlik  ravnaq  topgan  b o l i b ,  h u n arm an d lar  turli  b u y u m la r 
va zeb-u ziynatlam i oltin, kumush, bronza,  qalay va q o ‘rg‘oshindan yasaganlar. 
B aq triy an in g   sh im o liy   h u d u d lari  (K o b a d iy o n )d a n   to p ilg an   « A m u d a ry o  
xazinasi»  n o m i  b ilan   m ashhur  b o ‘lgan  b u y u m la r  -   179  oltin,  7  k u m u sh  
buyumlari va o ‘sha zam onda zarb qílingan  1500 d o n a  kum ush va chaqa tan g alar 
(ular orasida Y unon-B aqtriya podshohlari —  D io d o t va Yevtidem lar to m o n id a n  
zarb qilingan tan g alar h am  bor), oltin zeb -ziy n atlar,  bilaguzuk,  uzuk, m a ijo n , 
q u y m a  o ltin d a n   y asalgan  o dam ,  o ta ra v a ,  e c h k i,  g ‘oz,  baliq  va  b o s h q a  
hayvonlam ing  haykalchalari,  oltin jo m la r  Y u n o n -B aq triy a   davlatida  n a fa q a t 
h u n arm andchilik  va  zargarlikning  n aq ad ar  rivojlanganligidan,  balki  q ad im g i 
baqtriyaliklaming yuksak estetik tafakkurga ega b o ‘lganligidan ham  dalolat beradi.
Baqtriya  davlati  eronlik  aham oniylar  h u k m ro n lig i  ostida  yashagan  p a y td a 
Eron m adaniyati t a ’siri, ayniqsa,  m ahalliy xalq tilid a sezilarli darajada b o ‘lgan. 
A leksandr  M a k e d o n sk iy   (Isk a n d ar  Z u lq a r n a y n )  b o shchiligidagi  y u n o n -  
m akedonlar  istilosi  davriga  kelib  yunon  m a d an iy ati  t a ’siri  kuchaygan.
M akedonskiy o ‘z bosqinchilik siyosatini h a m d a  Y unon-M akedoniya ta ’sirini 
singdirishda  m ahalliy  shart-sharoitni,  xalqning  azaliy a n ’analari,  m aro sim lari 
va diniy e'tiqodini hisobga oigan bo‘lsa, salavkiylar b u  siyosatni amalga oshirishda 
qattiqqo‘llik,  ya’ni  G ‘arbga  xos  diktatura  siy o salid an   foydalandi.  M a h a lliy  
aholini,  lining  m adaniyatini  um um an  in k o r  etish ,  noiblarni  faqat  y u n o n lik lar 
o rasidan  ta y in la sh ,  m ahalliy  b o sh q aru v d a  k o ‘pla b   G ‘arbiy  is te h k o m la r, 
inshootlar  qurib,  G 'a rb iy  kuch  orqali  aholini  b o ‘ysundirib  turish  tad b irlarig a 
zo ‘r berganlar.  C h u n o n c h i,  A leksandm ing y u n o n  va  m ahalliy m ad a n iy a tla m i 
o 'z a r o   u y g 'u n la s h tiris h d a g i  s a ’y - h a r a k a tla r i  b o ‘lg a n in i  b ilg a n   h o ld a , 
salavkiylaming,  aksincha, tobe xalqlar orasida faqat yun o n  m adaniyatini ta rg ‘ib 
ctishni  vazifa  deb  bilganliklarini  qayd  etish  lo z im .1