0 ‘zbekist0n madaniyati

3 -§ .  Bronza  davri  madaniyati
M arkaziy O siyoda bronza davri  taxm inan eram izdan aw aigi  III  m ing yillik 
o 'rta larid an   to   I  m in g   yillik  boshlariga  q ad ar  davom   etgan.  Bronza  davrida 
cho'i va adirlarda chorvachilik madaniyati  rivojlangan bo‘lsa, janubiy hududlarda 
hunarm andchilik m adaniyati ravnaq topgan. Shu bilan biiga Jan u b iy  hududlarda 
dehqonchilik  ta ra q q iy   etib,  shaharlarning  vujudga  kelish jarayoni  kechgan.
Ilk  bronza  d av rid a   kulolchilik  buyum lariga  b ir xil  geom etrik  naqsh  berish 
odatga aylangan.  O ltintepa (Janubiy T urkm aniston)da olib borilgan qazishm alar
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

sh u n i  k o 'rs a ta d ik i.  bu  d a v rd a   m u h ta s h a m   ib o d a tx o n a   sa ro y   tip id a g i 
m o n u m en tal  inshootlar qurish  b irm u n ch a  rivojlaiiib  borgan.
B ronza  davrida  respublikam izning janubiy  h u d u d larid a  dehqonchilikning 
rivojlanishi  bilan  birga  ibtidoiy  sh a h a r  m adaniyati  h a m   taraq q iy   eta  borgan. 
A k a d e m ik   A .A sqarov  ra h b a rlig id a   S o p o llite p a d a   (S u rx o n d a ry o   viloyati 
h u d u d id a)  olib  borgan  qazish m alar  bronza  davrida  s h a h a r  m adaniyati  va 
h u n a rm a n d c h ilik n in g   q a n c h a lik   rivojlanganligini  k o ‘rsa tib   b eradi.  Q a l’a 
ichkarisidagi  uylar  yirik  xom   g 'ish tlard a n   qurilgan  b o 'lib ,  devorlar  va  pol 
so m o n  suvoqda suvalgan.  K o 'p ch ilik  uylam ing ichiga  o d a m   k o ‘milgan b o ‘lib, 
q a b rla rd a n   sopol  id ish la r,  b ro n z a ,  k u m u sh ,  o ltin   va  tu rli  q im m a tb a h o  
toshlardan  ishlangan bezaklar,  b ro n zad an  yasalgan  m e h n a t qurollari va pardoz 
buyum lari,  tabiiy ip ak d a n  tikilgan  kiyim  qoldiqlari  to p ilg a n .Q a ra m a y d o n id a  
20  ga  yaqin  sopol  pishiradigan  x u m d o n lar  bo 'lib ,  ulard a  40  d an   ortiq  sopol 
idishlar:  vazalar,  q a d a h la r,  k o 'z a la r,  x u rm a c h a ,  c h o y n a k ,  piyola,  kosa, 
to g ‘o ra ,  xu m ,  la g a n ,  b a rk a s h   va  b o s h q a la r  p is h ir ilg a n .  S h u n in g d e k , 
Sopollitepada  yuzlab  m etall  b u y u m lar  —  oddiy  u y -ro ‘zg ‘o r   buyum laridan 
to r tib ,  h a rb iy   q u ro lla rg a c h a ,  a y o lla r  p a r d o z - a n d o z i  u c h u n   x ilm a -x il 
idishchalargacha ishlanganligi aniqlangan,  Oltin va k um ushdan turli xil m unchoq 
va taqinchoqlar ishlangan. Jez oynalar,  to ‘g ‘nag‘ic h la r v a h ayvon m a'budalari, 
u rug'jam oasining n aq sh in k o rm u h rlari va tam g‘alari h a m  m etalld an  yasalgan1.
B ronza  davri  m oddiy  m adaniyati  va  unga  singdirilgan  badiiy tafakkurning 
qay darajada ekanligini  F arg‘o n a  shahri  yaqinidan to p ilg a n  eram izdan aw algi
III  m ing yillikka oid bronza to ‘g lnag‘ichlar, C hirchiq daryosi yuqori irm og'idan 
topilgan  eram izdan  aw alg i  II  m in g   yillikka  tegishli  b ro n z a   bilaguzuk,  C hust 
m adaniyati  m anzilgohidan  topilgan  turli  xil  ta q in ch o q lar,  id ish lar ko'rsatadi.
Ibtidoiy-diniy tasavvurlam ing vujudga kelishi badiiy tafak k u r nam unalarida 
ham  o ‘z ifodasini topgan. Ibtidoiy davrga oid tasviriy sa n ’at nam unalariga e'tibor 
bersak,  ularda  diniy  va  badiiy  tafak k u r  ham da  ta b iat  hodisalariga  bo'lgan 
m unosabatlar um um lashib kelganligini  ko'ram iz.  M asalan ,  Saym alitosh g ‘ori 
(F arg‘ona  viloyati)dagi  suratda  q o ‘lini  yuqoriga  k o ‘ta rib ,  quyosh  xudosiga 
topinayotgan va iltijo qilayotgan kishilar tasviri berilgan.  Shuningdek, bu suratda 
d o ira  chalayotgan  o d am   va  q o 'lin i  yuqori  k o ‘tarib   ju ft-ju ft  b o ‘lib  raqsga 
tushayotgan  kishilar  tasviri  berilgan,  degan  xulosaga  h a m   kelish  m um kin.
Saym alitosh  rasm lari  orasida  arxarlar,  to g ‘  e c h k ilari,  kiyiklam i  ovlash 
jarayoni tasvirlangan.
M azkur  suratlarda  ibtidoiy  davr  kishilarining  tab iat  hodisalariga  nisbatan 
m unosabatlari ifodalab berilgan.
Shuningdek, M arkaziy Osiyo hududidagi ko‘pgina qoya to sh  suratlarida tog‘ 
cchkisi  tasvirlarining  uchrashi  qadim gi  turk  qabilalarining  arxarlar  (yow oyi
1.  Asqarov A.  0 ‘zbekiston tarixi.  — T.:  « 0 ‘qituvchi»,  1994,  73-bet
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

tog‘  echkisi)  b ilan  qarindoshligi  haqidagi  afsonalar  bilan  b o g liq   bo'lishi  ham  
m um kin.  Q adim gi  turkiy  qavm lar  yashagan  hududlardan  bu  jonivorlam ing 
suratlari tushirilgan tam g'alam ing topilgani bu fikrimizning dalili bo'lishi m umkin.
H ayvonlar  v a  o d a m la r  tasvirining  kengayishi,  ov  va  diniy  m avzularning 
tasvirlanishi  ib tid o iy   o d a m lar  tafakkurining  kengayib  borganligini  k o ‘rsatadi.
Ibtidoiy d a v m in g   h a m  m oddiy,  h am   m a'naviy m adaniyati  ishiab chiqarish 
kuchlarining rivojlanishi natijasida takom illasha borgan.  Ibtidoiy davr m a ’naviy 
m a d a n iy a tin in g   v u ju d g a   k e lish id a ,  b irin c h id a n ,  m e h n a t  q u r o lla rin in g  
takom illashib  b o rish i,  ikkinchidan,  ibtidoiy  o d am   nutqi  va  ongining  ta ’siri 
benihoya k atta b o ‘lgan.  C hunki ibtidoiy odam  m eh n at qurollari orqali,  aw a lo , 
o ‘zining o ziq -o v q atlarg a bo'lgan  biologik  ehtiyojini qondirgan b o ‘lsa,  so ‘ngra 
ana  shu  q u ro llarn i  ishlatish  natijasida  o ‘zini  qurshab  turgan  tabiat  sirlariga 
ch u q u rro q   kirib  borgan.  T abiat  sirlarini  bila  borish  esa  tafakkur  taraqqiyoti 
uehun yo‘l o ch ib  bergan.  Dastlab poda,  so‘ngra urug‘ jam oasi a ’zolari o ‘rtasidagi 
ijtim oiy m u n o sab atlar va ijtim oiy hodisalarning shakllana borishi ham d a tabiat 
hodisalarini  tu rli  xil  vositalar  orqali  aks  ettirishning  takom illashuvi  ham , 
sodda k o ‘rinishdagi ijtim oiy ishiab chiqarish jarayoniga bog‘liq b o ‘la borgan.
Ilk  p a le o lit  d a v rid a   ib tid o iy   o d a m la rn in g   obyektiv  v o q elik   haqidagi 
tasaw urlari  b irm u n c h a   aniq,  h atto  o ‘zlari  yo w o y i  odam ,  guruh.  aralash  oila 
haqida  h a m   m u a y y a n   ta sa w u rlarg a  ega  b o ‘lgan.  N atijada  tartibsiz  jinsiy 
m u n o sab atlar  ta rtib g a   tu sh a  boshlagan.  Turli  xil  oilaviy  a n ’analar,  rasm - 
rusum lar,  u d u m la r shakllana  borgan.
So'nggi  p a le o lit  davridan  boshlab  o d a m la r  atrof-m uhitga  ta ’sir  ko‘rsatib, 
o ‘z  tab iatin i  h a m   o ‘zgartira  bo rg an lar.  N atijad a  yangidan  yangi  m eh n at 
m alakalari,  y an g id an   yangi  m adaniy  boyliklar yaratila  boshlangan.
So'nggi  p a le o litd a n   boshlab  ja m o a   turarjoylari  o ‘zgargan.  E ndi  kishilar 
y erto‘la,  yarim   y e rto 'la  va  yer ustiga  chaylalar qurib  yashay boshlaganlar.
Bronza davriga kelgach, diniy tasaw ur va tushunchalar murakkablasha borgan. 
Tabiat ho d isalarin i boshqarib turuvchi g ‘ayritabiiy kuchlar haqidagi tasaw u rlar 
paydo b o 'lg a n .  Ik k in ch i  to m o n d an   esa yirik  qishloqlar va  hatto  eng  dastlabki 
s h a h a r la r   ( a y n iq s a ,  h u n a r m a n d la r   t o ‘p la n ib   y ash a y d ig a n   s h a h a r la r ) , 
q o ‘rg‘onlar,  d in iy  e ’tiq o d   m arkazi  hisoblangan  ibodatxonalar vujudga  kelgan.
M arkaziy Osiyoning ilk bronza davriga oid arxeologik izlanishlarva topilm alar 
dehqonchilik m adaniyati shakllanib, ya’ni chorvachilikdan dehqonchilik ajralib. 
o ‘z navbatida,  h u n arm an d c h ilik  ishiab chiqarishining kuchaya boshlaganligini 
k o ‘rsatadi.
Bu davrda su n ’iy sug'orishga asoslangan dehqonchilik madaniyati qo'shim cha 
m ahsulot va xususiy m ulkning ko‘payishiga olib kelgan.  Sopollitepa, Ja rq o ‘ton, 
K uzam shir, A frosiyob,  D alvarzin va  C h u st  m adaniyatlari  hozirgi O 'zbekiston 
hududida  m etall  q u ro llar va buyum lar k o ‘plab ishiab chiqarilganligidan  darak 
b erad i.  M e ta lld a n   y asalg an   m e h n a t  q u ro lla ri  m e h n a t  u n u m d o rlig in in g  
oshishiga,  k ish ilar  tu rm u sh   m adaniyatining  o'zgarishiga  olib  kelgan.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Eram izdan avvalgi  1 I I - 11  m ing yilliklar davrida h u n arm an d ch iiik n in g  asosiy 
b o ‘g ‘inlaridan  b in   —  kulolchilik  rivojlanib,  kulolchilik  ch arx i  keng  yoyilgan. 
Shahar m adaniyati va davlatchilikning m ustahkam lanishida m u h im  rol o ‘ynagan 
savdo-sotiq nafaqat m iniaqa, balki boshqa hududlar va davlatlar bilan iqtisodiy- 
ijtimoiy,  siyosiy  va  m adaniy  alo q an in g   asosiy  vositasiga  aylangan.  Albatta, 
davlatchilik  asoslarining  shakllanishi  va  shahar  m a d a n iy a tin in g   yuksalishida 
nafaqat ishlab chiqarish m unosabatlari (dehqonchilik va  hunarm andchiiik)dagi 
o ‘zgarishlar  va  savdo-sotiqning  rivojlanishi,  balki  m in ta q a m iz n in g   tabiiy- 
geografik joylashuvi  ham d a g'arbiy-strategik  (S harq va  G ‘arb  m anfaatlarining 
to kqnashuvi)  aham iyati  ham   m u h im   rol  o'ynagan.  M a z k u r  ijtimoiy-siyosiy, 
iqtisodiy va m adaniy o'zgarishlar ham da  ilk d av latchilikning vujudga kelishida 
eng  qadim gi  shaharlar:  Sopollitepa,  J a rq o 'to n   (S u rx o n d ary o ),  Y erqo‘rg‘on, 
U zunqir (Q ashqadaryo),  K uxatepa, Afrosiyob (S a m a rq a n d ) va boshqa k o 'h n a 
shaharlar  m uhim   rol  o ‘ynagan.
II  B O B .  Q A D IM G I  DAVR  M A D A N IY A TI
l - § .  M arkaziy  O sijo   xalqlarining  qadimgi  m ad an iy ati  haqida
Ishlab  chiqaruvchi  k u ch larn in g   rivojlanishi,  s h a h a r- q a ra la rn in g   paydo 
bolishi,  yirik sug'orish  va  mudofaa  inshootlarining qurilishi,  siyosiy tashkilotlar -  
davlatlarning tarkib topishiga z a m in  yaratib beradi.
Qadim gi  fors  va  yunon  m anbalari  eram izdan  avvalgi  V III  -  V II  asrlarda 
hozirgi  Markaziy Osiyo hududida Baqtriya va Xorazm singari quldorlik davlatlari 
paydo bo'lganligi haqida xabar beradi.  Persepol saroyidagi to sh  qabrlarga bitilgan 
rasm lar,  Naqshi  Rustam  darasidagi shoh  D oro qabriga bitilgan bezakli tasvirlar, 
«Avesto»,  qadim gi  y u n o n ,  rim   va  xitoy  m u alliflarin in g   asarlarida  hozirgi 
m arkaziy  osiyoliklam ing  inoddiy  va  m a ’naviy  m ad an iy ati  haqidagi  m uayyan 
m a 'lu m o tla r  berilgan.
M ustaqil  o ilalarning  urug‘  ja m o a sid a n   ajralib  c h iq is h i  ibtidoiy  jam oa 
tuzum ini  inqirozga olib keldi va  ijtimoiy m unosabatlam ing yangi bir ko‘rinishi — 
sinfiy jam iyatning paydo bo'lishiga  zam in  hozirladi.  Ish lab   chiqarish jarayoni 
m ustaqil  oila jam oalarini  birlashtirib  turuvchi  asosiy  o m ilg a  aylandi.  Ishlab 
c h iq a rish g a   aso slan g an   o ila la rn in g   k o ‘payishi  a y rim   o ila la rd a   o rtiq c h a  
m ahsulotlarning paydo bo'lishi  va  m ahsulot ayirboshlashni  vujudga keltirdi.
O ila jam oasidagi  ortiqcha  d a ro m ad   va  ayirboshlash  e n g   dastlabki  m ehnat 
taq sim o tin i  keltirib  chiqardi.  O ila la r  o ‘zlari  u c h u n   q u la y   b o lg a n   ishlab 
chiqarish  sohasini  tanlay  boshladilar.  O ilalarda  to 'p la n g a n  o rtiq c h a   boylik  -  
xususiy m ulk urug‘lam ing iqtisodiy tabaqalanishiga sabab b o ‘ldi.
M arkaziy Osiyoda tem ir davrining boshlanishi taxm inlarga  ko‘ra eram izdan 
avvalgi  1  m ing yillikning dastlabki choragiga to ‘g ‘ri  keladi.  T em ird an   m ehnat,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ov vajang qurollari ishlab chiqarila boshlanadi. Natijada jamiyatning tabaqalanish 
jarayoni  tezlash ib   ketadi  va  ikkinchi  m e h n a t  taqsim otini  vujudga  keltiradi, 
ya’ni d eh q o n c h ilik d a n  h u n arm an d ch ilik  ajralib chiqadi. Yirik ishlab chiqarish 
m arkazlari  —sh a h a rla r paydo  b o ‘la boshladi.
T e m im i  q a y ta   ishlashning  vujudga  kelishi  ajdodlarim izning  eng  katta 
kashfiyotlaridan  b in   edi.  T em irdan  m e h n a t  qurollari  yaratish  jam iyatning 
ijtim oiy-iqtisodiy va siyosiy-m adaniy hay o tid a tub burilishlar yasadi.
H ozirgi  o ‘z b e k   xalqining  qadim gi  d av r  m adaniyati  M arkaziy  O siyoda 
yashovchi  b o sh q a  xalqlar m adaniyati b ilan  ch am barchas b o g liq  h o ld a ravnaq 
topgan.  M illiy m adaniyatim izning rivojlanish jarayoniga e'tibor bersak, xalqimiz 
milliy o n gining  rivoji  va  um um insoniy  m adaniyatlarning  o ‘zaro  ta'siri  ostida 
ro‘y berganligini k o ‘ram iz.  M arkaziy Osiyo xalqlari m adaniyati rivojida «Buyuk 
ip a k y o ‘li»ning  roli  b enihoya katta b o ‘lgan.
E ram izdan  a w a lg i  II  m ing yillikning  oxiri  va  1  m ing  yillikning  boshlariga 
kelib,  0 ‘rta  O siy o d a  Baqtriya,  S o‘g ld iy o n a va X orazm   kabi  m ad an iy jih atd an  
rivojlangan d av latlar paydo bo‘ldi.  M azkur davlatlam ing qadimgi davr m adaniy 
taraqqiyoti  b o sh q a   b ir q a to r xalqlar:  E ro n ,  X itoy  va  H ind  m adaniyatlarining 
ta ’siri  ostida  ro*y  bergan.  M asalan,  taxm inan  eram izdan  aw algi  I  m ing yillik 
o ‘rtalariga  kelib  B aqtriya  H indiston  b ilan   b o ‘ladigan  savdo-sotiqning  asosiy 
m arkaziga  a y lan d i.  S avdo-sotiqning  yuksalishi  natijasida  m ustahkam   qilib 
qurilgan  q a l’a la r  xalqning  keng  iste’m ol  va  tashqi  savdoga  olib  chiqiladigan 
m ahsulotlar  ishlab  chiqaradigan  iqtisodiy  va  m adaniy  m arkazlariga  aylana 
boshladi. Yirik  iqtisodiy m arkaz — sh aharlam ing vujudga kela borishi uchinchi 
m ehnat taq sim o tin in g  vujudga kelishiga sabab b o ‘ldi. Jism oniy va aqliy m ehnat 
b ir-biridan  ajrala  bordi.  Shaharlarda  nafaqat  m oddiy  va  m adaniy  boyliklam i 
yaratuvchi  ta b a q a la r,  shu n in g d ek ,  m a ’n av iy-m adaniy  boyliklar,  m a ’naviy 
qadriyatlam i yuzaga keltiruvchi tabaqa -  aqliy m ehnat ahli shakllana boshladi.
A yniqsa,  h u n a rm a n d c h ilik   taraqqiy  etgan  sh ah ar-q al’alarda  aqliy  m ehnat 
b ila n   s h u g ‘u lla n u v c h i  ru h o n iy la r,  s a n ’a tk o r la r,  s h o irla r  b o y -b a d a v la t 
kishilaming farzandlariga G 'a rb  san'ati va sodda ko’rinishdagi fanlar sohalaridan 
ta ’lim -tarbiya beruvchi ziyoli tabaqalari vujudga kela bordi.
Ishlab  c h iq a ru v c h i  kuchlarning  rivojlanishi,  sh a h a r-q a l’alam in g   paydo 
b o ‘Iishi,  yirik  su g ‘o rish   va  m u d o faa  in sh o o tlarin in g   qurilishi,  m a ’m uriy 
boshqaruv  tizim i  —  davlatlam ing  tarkib  topishiga  zam in  yaratib  berdi.
*   *   *
E ram izdan  a w a lg i  I  m ing  yillikning  birinchi  yarm ida  yaratilgan  «Avesto» 
m atnlariga e ’tib o r bersak, qadim  ajdodlarim iz o ‘sha davrlardayoq dehqonchilik, 
chorvachilik va hunarm andchilikni rivojlantira olganligini kokramiz. «Avesto»ning 
«Y asna»  va  « V a n d id o d »   kabi  q is m la rid a   A h u ra m a z d a n in g   en g   y a q in  
yordam chilari, y a ’ni buyuk kuch-qudratga ega bo'lgan ilohlardan bin -  Xshatra 
Varya m a ’d a n la rd a n  turli xil buyum lar yasovchi hunarm andlar homiysi sifatida
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

talqin qilinadi.  Bundan shunday xulosaga keiish m u m k in k i,  eram izdan awalgi
I  m ing  yillikning  boshlaridayoq  M arkaziy  Osiyo  h u d u d id a   ij t i m oiy- iq t isod i y 
o 'zg arish lar  sodir  bo'Igan.  D ehqonchilik,  chorvachilik  va  hunarm andchilik 
m adaniyati  ancha  rivojlanib,  m e h n a t  taqsim oti  tugallanib  ulgurgan,  ijtimoiy 
ta b a q a la n ish   am alga  oshib,  d a v la t  h o k im iy a ti  o ‘r n a tilg a n   va  m ustaqil 
davlatchilikning  tam al  toshi  q o ‘yilgan.
A y n iq s a ,  Q a d im g i  m o d d iy   va  m a ’n a v iy   m a d a n iy a tim iz   h a q id a g i 
m a ’lu m o tlarn i,  eng  a w a lo ,  «A vesto»dan,  sh u n in g d ek ,  y u n o n   tarixchilari 
G e ro d o t,  K vint  K ursiy  Ruf,  P iu la ra ,  A rrian,  D io d o r,  S tra b o n ,  Pom pey 
T rog,  Y ustin  asarlaridan  olish  m um kin.  M asalan,  S trab o n   xorazm iylam i sak- 
m assagetlar  turkum iga  kiritadi,  qadim gi  so‘g ‘d lar  va  b aq triy alik lar  turm ush 
tarzi  va  xulq-atvori  bilan  o ‘zaro   farqlanm aydi,  deydi.  T arixiy  va  arxeologik 
m anbalarga ko‘ra xorazmiylar,  baqtriyaliklar va so‘g‘diylar o ‘z kiyim-kechaklari, 
bosh  kiyimlari,  qurol-aslahalari  b ilan  saklardan  farq  qilm ag an lar.  Vohadagi 
elatlar saklar bilan deyarii bir tild a  gapJashganiar.  E tnik jih a td a n  dehqonchilik 
vohalarida joylashgan elatlarda A m udaryoning yuqori  havzasidagi xorazmiylar, 
G urgan  quyi  oqimidagi  girkanlar,  K opetdog  etaklaridagi  u m u m iy   nomdagi 
p a rfia n la r,  M urg‘ob  havzasidagi  m a rg 'iy o n lar,  Z a r a fs h o n ,  Q ashqadaryo 
v ohalaridagi  so‘g ‘d kir,  S u rx o n d ary o   vohasidagi  b a q triy a lik la r  va  parkana 
(F arg ‘ona)lik!ar  tarixiy  m anbalarda  tilga  olinadi.  Y uqori  A m udaryoning  ikki 
sohilidagi  barcha  elatlar  eram izd an   aw algi  1  m ing  yillik  o 'rta la rid a   yuksak 
m adaniyatga ega bo'lib,  irrigatsiya  va qurilish in sh o o tlarin i,  hunarm andchilik 
va G ‘arb sa n ’ati sirlarini egallagan,  z o ‘r  m a ’naviy q ad riy a tla m i  yaratgan etnik 
guruhlar,  h atto q o ‘shni  davlatlarga  o ‘z ta'sirini 
0
‘tk a z g a n la r1.
H ar qanday xalq yoki elatning dovrug'i o ‘z m adaniyatining o ‘ta rivojlangan, 
ishlab  chiqarishdagi  yutuqlari  va  xalq  og‘zaki  ijodi  n am u n a la rin in g   keng 
qamrovligi bilan boshqa xalqlarga yetib boradi.  Qadimgi y u n o n  va rim  tarixchilari 
o ‘z  asarlarida  av lo d -ajd o d larim izn in g   tu ru sh -tu rm u sh i,  h a y o t  kechirishi, 
m ashg‘ulot  turi,  q o ‘shni  xalqlar  bilan  bordi-keldisi  -   iq tiso d iy   va  m adaniy 
aloqalari,  xarakteri va  intilishlari  haq id a so‘z yuritadilar.  Y u n o n   solnom achisi 
D io d o r  o ‘zining  «Tarixiy  kutubxona»  asarida  M arkaziy  O siyoning  qadimgi 
xalqlari:  skiflar,  saklar,  m assagetlar,  arim asplar  h aq id a  q isq ach a  b o ‘Isa-da 
to'xtalib o ‘tadi.
H ozir  biz  yashab  turgan  h u d u d la rd a   q ad im -q ad im d a  skiflar  va  ularning 
turli  qabilalari  -   shak  (sak),  m assaget  va  boshqalar  y ashaganlar.  Keyinchalik 
skiflar hozirgi Volga,  D on,  D u n a y  daryolari  b o'ylarigacha  b o ‘lgan hududlarni 
bosib  olganlar.  «Skiflar  M arkaziy  O siyodan  tarqalgan  edi»,  -   deb  yozadi  rus 
olim i A .B .D itm ar o ‘zining «Skifiyadan Elefantingacha»  n o m li asarida.  Demak,
%
 
tu rli  sabablarga  k o ‘ra  (b iz n in g c h a ,  o ‘zaro   q a b ilav iy   k elish m o v c h ilik la r
1 Jabborov  I.  O'zbek  xalq etnografiyasi.  T.  1994,  60-bet.
33
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

natijasida)  M ark aziy   Osiyo  h u d u d larid an   ketib  qolgan  skiflar  Y evropaning 
ancha ich k arisig a ch a c h o ‘ziigan bep o y o n  o ‘lkalarga kirib borib yashaganlar va 
u yerlarda o ‘ziga xos m adaniyatni yaratgaiilar.
Q adim gi  y u n o n   tarixchisi  G ero d o tn in g   t a ’kidlashicha,  skiflar  quyidagi 
xudolarga sig‘inganlar:  «Tabiyati -  m a ’b u d alar m a'b u d i (yunonlarda G estiya), 
Papey  -   o s m o n   xudosi  (yunonlarda  Z ev s),  Api  (G eya),  Taytosir  (A ppolon)
-   c h o ‘p o n la r,  k ey in ch alik   poklik  x u d o si.  A rgim pasa  (A frodita)  -   sevgi, 
m uhabbat va g o ‘zallik xudosi,  Fagimasad  (Poseydon)  -  dengiz xudosi.  Skiflarda 
urush  x u d o sid an   boshqa  xudolarga  haykal  o 'm atish ,  ibodatxona  va  m ehrob 
qurish  o d a t  e m a s,  —  deb  yozadi  tarixchi.
G erodot  sanab  o ‘tgan  yetti  xudo  m a ’b u d   zardushtiylaming  yetti  m a'budlari
— Ahuram azda va Olti Amesha Spentalariy Voxu M anna (ezgu-niyat), Atavaxishta 
(to ‘g ‘rilik,  ro st  s o ‘zlash),  X shatra  V arya  (um id  va  qudrat),  Spenta  A rm aeti 
(kom illik,  m u k am m allik ),  X aurvatat  (salom atlik),  A m eretat  (um rboqiylik) 
ham d a  b o rliq   haqidagi  tushunchalariga  m uvofiq  -   yetti  qavat  osm on,  yetti 
qavat  yer,  yetti  sayyora  haqidagi  tu sh u n ch asi  bilan  bog'liq  bo 'lish i  m um kin. 
Qadim gi  sk iflam in g   diniy  tushunchasi  va  tasaw urlari  ham da  xudolari  yaxJit, 
m uayyan  tizim g a  ega  b o ‘lgan,  ya’ni  h a r b ir  m a ’buda  hayotning  m uayyan  bir 
sohasini  b o sh q a ra d i,  yuqoridan  quyiga,  asosiydan  ikkinchi  darajalilari  bilan 
uzviy  bog‘liq  ta rz d a   ta sa w u r  qilingan.  Skiflar  borliqni  uch  qism:  osm on, 
0
‘rtalik va y e rd a n  ib o rat deb bilganlar.  O lov -   esa ana shu u ch  qism ni bir-biri 
bilan  b o g la y d i.  O lov  -   ilohiy  kuch,  u  Tahiti  nom i  bilan  bog'liq.  T abiti  skif 
xudolari p a n te o n id a  birin ch i o ‘rinda tu rg an .  U  -   asosiy xudo.  X onadon,  oila, 
o ‘choq  xudosi  hisoblangan.  Shu  sababli  skiflar  «shoh  Tabiti  nom i  bilan»  deb 
qasam  ichganlar.  T abitining bosh xudo sifatida e ’zozlangani bejiz em as, chunki 
olov  ko‘c h m a n c h ila r  hayotining  m anbayi,  oilaning  ham rohi,  farovonligi  va 
sihat-salom atligining  asosiy  om ili  b o 'lg a n .  H ar  b ir  xonadonda  o ‘choqning 
mavjudligi (k ey in ch alik  olovxonaning p ay d o  bo‘lishi) urug‘-aym oq birligining 
timsolt hisoblangan.  B undan ko'rinadiki, skiflardagi m uqaddas yettilik va uchlik 
raqam lari  d astlab   olovga  sig‘inuvchi  ajdodlarim iz  ilmiy,  badiiy  ham d a  diniy 
dunyoqarashlari,  rasm -ru su m ,  udunt  va  m arosim larida.  so‘ngra  M arkaziy 
Osiyoda  yash o v ch i  turli  qabila,  elat  va  m iliatlar turm ush  tarzidagi  m uqaddas 
sonlar  shaklida  saqlanib  kelingan.
Qadimgi  y u n o n   va  rim   tarixchilarining  asarlaridan  yana  shuni  bilib  olish 
m um kinki, M arkaziy Osiyodagi m adaniyat qadimgi yunon va rim  m adaniyatidan 
hech  h am   q o lish m a g a n .  M asalan,  P lutarxning  «Aleksandr»,  P oliyenning 
«G 'arbiy  hiylalar»  nom li  asarlarida  bu  o ‘lkadagi  m ustahkam   devorlar  bilan 
o ‘ratgan  m u h tash a m   shaharlar grek-m akedonlam i  hayratda  qoldirgan.  Chunki 
M arkaziy Osiyo  o ‘sha  davrdayoq  «Shaharlar o'lkasi»  nomini  oigan.  Arrianning 
ko'rsatishicha,  S o'g'diyonadagi deyarli b a rc h a  shahar va qishloqlar m ustahkam  
devor bilan o 'ra b  olingan edi. Aleksandr M akedonskiy bu shahar va qishloqlam i 
faqat  o ‘zining  to s h o ta r  qurollari  bilangina  ishg‘oI  qilgan.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Shuningdek,  M arkaziy  Osiyoda  yashagan  xalqlarning  tem irdan  yasalgan 
qurollari nihoyatda chidam li va bejirim bo llgan.  O ltin idishlardan buyum o ‘m ida 
foydalanganlar.  O ltin u lar u ch u n  qim m atli ah am iyatga ega  b o lm a g a n . Y ustin 
o'zin in g  «Pom pey Trog epitom i» nom li asarida skiflam ing kum ush va oltindan 
hazar  qilishlarini  yozadi.
Strabon  esa  o ‘zining  m ash h u r  «Geografîya»  asarid a  turkiy  qabilalardan 
yana  b in   -   qadimgi  saklam ing  urf-odatlari,  bayram lari  va  diniy  qarashlariga 
qisqacha  to ‘xtalib  o ‘iadi.  U ning  yozishicha,  «Saklar o ‘z!ari  e ’tiqod  qiladigan 
m a  budalarga  atab  m ustahkam   devorli  butxona  (ib o d atx o n a)  quradilar va  bu 
butxonada  «Sakalya»  nom li  bayram larini  nishonlaydilar*.
Shuningdek, Y ustin o  z asarida qadim  ajdodlarim izning k o ‘chm anchi hayot 
kechirishi natijasida tabiatning turli hodisalariga d u c h  kelib, osm on jism larining 
o ‘zgarishi,  fasllar  alm ash in u v i,  inson  hayoti  va  ta b ia t  o ‘rtasidagi  o ‘zaro  
aloqadoriik siriarini bilishlarini k o ‘rsatib beradi.  U n in g  fikricha,  skiflar tug‘m a 
donjshm and  b o lish g a n .  «Juda  qiziq  holatga  d u ch   kelasan.  y unonlar  uzoq 
y illa ro 'q ib  o 'ig an a olm agan donishm andlik va falsafiylikni skiflarga tabiatning 
o ‘zi  in ’o m   qilgan»,  —  deb  yozadi  Yustin.
A leksandr  M aked o n sk iy n in g   M arkaziy  O siyo  h u d u d la rin i  zabt  etishi 
natijasida yunonlar bilan m ahalliy xalqlar, Y evropa bilan  Osiyo o ‘rtasida o ‘zaro 
iq tis o d iy -m a d a n iy   a lo q a la r  v u ju d g a  k e lg an .  Y u n o n la r   o siy o lik la rn in g  
m adaniyatiga,  osiyoliklar  esa  y u n o n lar  m ad an iy atig a  qiziqish  bilan  q aray  
boshlaganlar.  M akedonskiy  q o 'sh in lari  bilan  b o sq in ch ilik   va  qirg'in  urush 
dahshatlari  kirib  kelgan  b o is a ,  shu  bilan  birga,  o ‘ziga  xos  yunon  m adaniyati 
h a m  kirib kelgan.  Y unon tili davlat tili hisoblangan. Y u n o n  yozuvi  hatto islom 
dini  kirib kelgunga  q ad ar h a m  m uom alada  bo'lgan.
Qadimgi  M arkaziy Osiyo xalqlari va shim olda yashovchi turkiy qavm lam ing 
diniy qarashlarida yagonalik mavjud bo lg an .  Buni qadim gi yunon, xitoy, arm an 
tarixchilari  va  «Avesto»  m atnlari  orqali  aniqlash  m u m k in .  M asalan,’ yunon 
tarixchisi  G erodot  o ‘zining  «Tarix»  kitobida  «m assagetlar  ichida  u lu g la n g a n  
yagona xudo — bu Q uyoshdir, Q uyoshga ular otlam i qurbonlik qiladilar, chunki 
xudoga dunyodagi  eng  u chqur jo n liq n i  qurbon  qilish  lozim   deb  o ‘ylaydilar», 
deb  qayd  etgan.
Zardushtiylikning m uqaddas kitobi  «Avesto»da h a m  (ayniqsa, Yasna va Yasht 
kitoblarida)  ilohiy kuch-qudratga ega b o lg a n   Q uyosh b a rc h a  narsalarga jo n  va 
k u c h -q u w a t  beruvchi  oliy  iloh  ekanligi  ta'k id lan ad i: