0 ‘zbek3ST0n tarixi umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 8- sinfi uchun darslik

5.  Xiva  nimasi  bilan  dunyoni  lol  qoldirib  kelmoqda?
6.  Xiva-Rossiya  savdo  aloqalarining  rivojlauganligini  tasdiqlovchi 
misollar  keltiring.
Xonlikning  Osiyo 
davlatlari  bilan 
aloqalari
27-  §.  Xiva  xonligining  tashqi  siyosati
XIX  asr  birinchi  yarmida  Xiva  xonligining 
Buxoro,  Qo'qon,  Afg‘oniston,  Eron,  Hindiston 
va  Usmonli  kabi  davlatlar  bilan  savdo-iqtisodiy 
va  elchilik  aloqalari  rivojlandi.  Bunga,  bir  to- 
mondan,  Xiva  xonligi  hududining  0 ‘rta  Osiyo  savdogarlari  va  Haj 
safariga  boruvchilarning  Kaspiy  dengizi  orqali  muqaddas  Макка  va 
boshqa  shaharlarga  o!tish  manzilgohiga  aylanganligi,  ikkinchidan  esa 
chet  davlatlar  bilan  savdo-sotiqni  rivojlantirish  davlat  xazinasiga  da- 
romad  keltirayotganligi  sabab  bo‘ldi.
Avvalgi  mavzulardan  Sizga  ma’lumki,  Xiva-Buxoro  munosabatlari 
bar  doim  ham  silliq  kechmadi.  Bu  holat  keyincbalik  ham  davom 
etdi.  Chunonchi,  ularning  manfaati  Marv  viloyatida  ham  to ‘qnash 
keldi.  Chunki  Marv  0 ‘rta  Osiyo  davlatlarini  Eron  bilan  bog‘lovchi 
muhim  savdo  yo‘li  ustida  joylashgan  edi.  Shuning  uchun  ham  XIX 
asrning  birinchi  yarmida  bu  ikki  davlat  o‘rtasida  bir  necha  bor  o‘zaro 
urushlar  yuz  berdi.  Chunonchi,  Muhammad  Rahimxon  I  1822-yilda 
Marvni  Buxorodan  qaytarib  oldi.  Shundan  keyin  ham  Marv  uchun 
kurash  to ‘xtamadi.  Ikki  davlat  o ‘rtasida  bir  necha  bor  yuz  bergan
99

---

urushlardan  so‘ng,  nihoyat,  1845-yilda  Xiva  xonligi  Marvni  uzil-kesil 
o‘ziga  qo‘shib  oldi.  Biroq  munosabatlar  qanchalik  keskin  bo‘lmasin, 
o‘zaro  savdo  aloqalari  to‘xtab  qolmadi.
1812-yilda  Xivaga  Eron  va  qozoqlarning  0 ‘rta  juz  xonligidan  el- 
chilar  kelishdi.  Ular  bilan  davlat  chegaralari  xavfsizligi  va  savdo- 
sotiq  masalalarida  kelishuvga  erishildi.  XIX  asr  boshlarida  Xiva  va 
Afg‘oniston  o‘rtasida  elchilik  munosabatlari  o ‘matildi.  Muhammad 
Rahimxon  I  hatto  Afg‘onistonda  hokimiyat  uchun  kurashayotgan  shoh 
Mahmudniag  ikkinchi  marta  hokimiyat  tepasiga  kelishida  yordam  ham 
berdi.  Bulling  evaziga  Afg‘oniston  Xiva  xonligi  savdogarlariga  KobuL 
bozorida  erkin  savdo  qilish  huquqini  berdi.
Xiva  xonligi  Qo‘qon  xonligi  bilan  ham  o‘zaro  munosabatlami 
mustahkamlashga  harakat  qildi.  Chunonchi,  1843-1844-yillarda  Xi­
vaga  Qo‘qon  xonligi  elchilari  keldi.  Muzokaralar  davomida  ikki  dav­
lat  o‘rtasida  hamdo!stlik  va  o‘zaro  savdo  aloqalarini  yanada  rivoj- 
lantirishga  kelishildi.  Tabiiyki,  u  yoki  bu  davlatga  chet  ellardan 
savdogarlarning  muntazam  kelishi  ularga  yaratiladigan  qulay  sharoit- 
ga  ham  bog‘liqdir.  Shuning  uchun  ham  Xiva  xonlari  chet  ellik  sav- 
dogarlarga  shunday  sharoit  yaratish  masalasiga  katta  e’tibor  bergan- 
lar.  Chunonchi,  Olloqulixon  ajoyib  me’moriy  obida,  xonlik  ustalari 
yuksak  mahoratining  ko‘zgularidan  biri  bo‘lgan  Karvonsaroy  maj- 
muasini  bunyod  ettirdi.  Bu  majmua  14  gumbazli  tim  (yopiq  bo- 
zor),  karvonsaroy  va  omborxonadan  iborat  qilib  qurilgan.  Bozorda 
Hindiston,  Xitoy,  Eron,  Rossiya,  Buxoro  va  Qo‘qon  kabi  davlatlardan 
keltirilgan  mollar  sotilardi.  Karvonsaroy  ikki  qavatli  bo‘lib,  105  huj- 
rali  edi.  Xiva  xonligining  anori,  qovuni,  uzumi,  nashvatisi,  anjiri  va 
o‘rigining  shirinligi  chet  ellarda  ham  mashhur  bo‘lgan.
Xiva-Rossiya  munosabatlarida  muhim  jihat 
shunda  ediki,  o‘zaro  savdodan  har  ikkala  dav­
lat  ham  birdek  manfaatdor  edi.  Xiva  savdo- 
garlari  uchun  Rossiyaga  boradigan  savdo 
yo‘llari  xavfsiz  edi.  Shuningdek,  Xiva  xonligida  Rossiya  sanoatining 
tayyor  iste’mol  mahsulotlariga  ehtiyoj  baland  edi.  Ayni  paytda,  Ros­
siya  Xiva  xonligiga  o‘z  mahsulotlarini  sotadigan  bozor  deb  qarar 
edi.  Rossiya  mahsulotlari  Yevropaning  ilg‘or  davlatlari  tovarlari  bilan 
raqobat  qila  olmayotgan  bir  davrda  bu  juda  muhim  edi.  Ikkinchidan,