0 ‘zbek isto n respublikasi oliy va q ‘rta m axsus t a ’lim vazirligi

*

Sug’urta

mukofotlari

tushumi

byudjeti

1 *

Sug’urta

to'lovlari

bvudjeti

♦

Sug'urta

rezervlarini

joylashtirish

byudjeti

\

Sug’urta

zalilralaii

byudjeti

Qavta sug'urta 

byudjeti

Marketing va 

xeklnma

L

byudjeti.

Infonuatsion

texnologiyalarva 

^

 

“ "b^djeti ( n ®

texmk ta'minot 

Jn rh v u d i^ r

byudjeti

O’qitishva qayta o'qitish 

byudjeti (mehnat 

resurslar byudjeti)

20.2-rasm. 

Sug'urta tashkilotlarining byudjet turlari.1'4

Sug'urta  tashkilotining  operatsion  byudjeti.  Operatsion  byudjetga  sug'urta 

tashkiloti  faolivatining  yo’nalishlarini  aks  ettiruvchi  daromadlar  va  xarajatlar 

to'g'risidagi ma’lumotlar aks ettiriladi.

Sug'urta  mukofotlari  tushumi  byudjeti.  Bunda  keyingi  yil  uchun  qancha 

sug'urta  mukofotlari  yig'ilishi,  sug'urta  shartnomalar  soni,  sug'urta  turlari  va  ular 

bo'yicha tarif stavkalar, qayta sug'urta bo'yicha ko'rsatkichlar aks ettiriladi.

Sug'urta  toiovlari  byudjeti.  Bu  tuzilgan  va  uzaytirilishi  mumkin  bo'lgan 

sug'urta shartnomalarining zararlilik darajasi ko'rsatkichlariga bog'liq holda to'ziladi. 

Agar  sug'urta  to'lovlari  byudjeti  ko'rsatkichlari  yuqori  bo'lsa,  unda byudjet sug'urta 

mukofotlari  byudjetiga muvofiq ravishda tuziladi. Bunda asosiy ko'rsatkichlar sifatida 

to'langan  sug'urta mukofotlari  va toianishi  lozim  bo'lgan sug'urta to'lovlari  hisobga 

olinadi.

Qayta  sug'urta  byudjeti.  Sug'urtaga  qabul  qilingan  risklari  va  o'z  mablag'lari 

hajmiga  qarab  shakllantiriladi.  Byudjet  ma’lumotlari  sug'urta  mukofotlari  hajmi  va 

qayta sug'urtaga berilgan mukofotlar hajmi ma’lumotlari asosida shakllanadi.

1,4 Mualliflar jamoasi tomonidan tayyorlandi.

239

---

Sug'urta zaxiralari  byudjeti.  Bu  sug'urta  tashkilotining  sug'urta  shartnomalari 

hajmining  aktuar  hisob-kitoblar  natijasidagi  majburiyatlarini  aks  ettiradi.  Byudjetni 

shakllantirishda ma’lum  bir turdagi  metodlardan  foydalaniladi.  Bu  metodlar  sug'urta 

mukofotlari tushumi hajmlari. o'z mablag'lari ko‘rsatkichlariga bog'liq bo'ladi.

Sug'urta  rezervlarini  joylashtirish  byudjeti.  Sug'urtalovchilarning  sug'urta 

zaxiralari  to‘g‘risidagi  Nizomga  (O'zbekiston  Respublikasi  Adliya  vazirligi 

tomonidan  2008  yil  15  dekabrda  1882-son  bilan  davlat  ro'yxatidan  o'tkazilgan) 

asosan shakllanadi.

Sug‘urta tashkilotining tashkiliy  byudjeti.  Bu  sug'urta tashkilotining  bo'limlari 

ma’lumotlari,  talabnomalari  asosida  shakllanadi  va  sug'urta  tashkilotining  mavjud 

moliyaviy imkoniyatlaridan kelib chiqib muvofiqlashtiriladi.

Marketing  va  reklama  byudjeti.  Bu  byudjet  alohida  sug'urta  turlari  voki 

sug'urta tashkilotining umumiy  faoliyati bo'yicha shakllanadi.

Informatsion texnologiyalar va texnik ta’minot byudjeti.  Bu  byudjet  o'z  ichiga 

kompyuter va orgtexnika, aloqa xizmatlari xarajatlaridan tashkil topadi.

O'qitish  va  qayta  o'qitish  byudjeti  (mehnat  resurslar  byudjeti).  Marketing  va 

reklama  byudjeti,  informatsion  va  texnik  ta’minot  byudjeti  va  o'qitish  byudjetlari 

investitsion  xarakterga  ega,  sababi,  ular joriy  yoki  istiqboldagi  xarajatlarni  qamrab 

oladi.

Yuqoridagilardan  ko'rinib  turibdiki  sug'urta  tashkilotlari  bir  nechta  turdagi 

mayda  byudjetlami  shakllantirishlari  mumkin.  Undan  tashqari  katta  sug'urta 

tashkilotlari ulaming umumlashgan variantlarini tashkil etishlari mumkin.

Sug'urta faoliyati jismoniy va yuridik shaxslar manfaatlarini  himoya  qilish, 

ulaming risklar  oqibatida ko'rish  ehtimoli  bo'lgan zararlarini  qoplashning  zaruriy 

vositasi sifatida paydo bo'ldi va rivojlandi.

Shunday  anglanilgan  zarurat  -  aniq  sug'urta  manfaatlari  negizida,  sug'urta 

munosabatlari yuzaga keldi.  Ta’kidlash  lozimki,  sug'urta munosabatlari  murakkab 

va keng qamrovli moliyaviy-pullik iqtisodiy munosabatlardir.  Bu o'rinda,  sug'urta 

munosabatlari  yuzaga  kelishi  uchun  o'zaro  bog'liq  shart-sharoit  majmuasi 

mavjudligi ham  muhim ekanligini ta’kidlash lozimdir.

Sug'urta  munosabatlari,  ularning  tashkiliy  shakllari  qandayligidan  qat’iy 

nazar,  sug'urta  fondini  yaratish  va  undan  foydalanish  jarayonidir.  Sug’urta 

faoliyati  bozor  munosabatlarining  eng  muhim  unsuriga  aylandi.  «Sug'urta  faoliyati 

deganda  sug'urta  bozori  professional  ishtirokchilarining  sug'urtani  amalga  oshirish 

bilan bog'liq faoliyati tushuniladi».175

«Shu  narsa  aniqki,  bugungi  kunda  xo'jalik  yurituvchi  subyektlar...  sug'urta 

tizimisiz  samarali  yashash,  investitsiya  faoliyati  bilan  shug'ullanish,  kredit  olish 

imkoniyatiga ega emas».176

Sug'urtalovchilar faoliyati mijoz (sug'urtalanuvchi)lar bazasi  bilan shakllanishi 

bo'yicha,  sug'urtalanuvchilar  esa  ishlab-chiqarish  faoliyatida  o'zlarini  shaxsiy *

 1

1  5 O'zbekiston  Respublikasi  “Sug'urta  faoliyati  to‘g ‘risida”gi  qonuni-  “O'zbekiston  Respublikasi  qonun  hupatlari 

to‘plami”,  2002-yiL, 4-5-son, 68-modda.

1  6 Iqtisodiyotni  erkinlashtirish  va  islohotlarni  chuqurlashtirish  -   eng  muhim  vazifamiz.  Prezident  I.Karimovning 

1999-yilda  mamlakatni  ijtimoiy-iqtisodiy  rivojlantirish  yakunlari  va  2000-yilda  iqtisodiyotni  erkinlashtirish  va 

islohotlarni  chuqurlashtirishnmg  ustuvor  yo‘nalishlariga  bag‘ishlangan  Vazirlar  Mahkamasining  majlisidagi 

m a’ruzasi./V T: 0 ‘zbekiston, 2000.

240

---

qiziqishlarini  qondirishlari  bilan  xarakterlanadi.  Sug‘urtalovchilar  o'zlarining 

sug'urtalanuvchilari  ko'payishi  hamda  foyda  olishdan  manfaatdordirlar.  Chunki, 

boshqa  iqtisodiy  faoliyat  turlari  kabi  sug'urta  sohasi  ham  tijorat  faoliyatiga  tegishli 

boMib, asosiy maqsadi foyda va daromad olishdir.

Har  qanday  bozorda  boMgani  kabi  sug'urta  bozorida ham,  sug:urta  xizmatlari 

sifat  jihatidan  mukammalligini  hamda  narh  jihatidan  hammabop  va  hamyon 

ko‘taradigan  bo‘lishini  ta’minlovchi  -  raqobatdir.  Sug'urta bozoridagi  raqobat muhiti 

aksariyat,  ma'Ium  darajada  sugmrta  kompaniyalar  boshqaruvi  (menedjmenti) 

tomonidan  shakllantiriladi.  Qolaversa,  sug‘urta  menedjmenti  sug‘urta  faoliyatini 

tashkil  etishda  muhim tarkibiy element hisoblanib, sug‘urta unumli  faoliyat ko'rsatib, 

ishlab turishini ta'minlovchi  faoliyat turlari majmuidir.

Ingliz  tilidan  olingan  “management"  tushunchasi  boshqaruv,  tashkil  etish, 

boshliqlikni  amalga  oshirmoq  mazmunini  anglatadi.  Umumilmiy  lug’atlarda  ushbu 

tushunchaga bir nechta izoh va sharhlar mavjud:

Sug‘urta  menedjmenti  -  bu  sug'urta  tashkilotda  ishlaydigan  odamlami  o‘zaro 

moslangan harakati orqali ushbu tashkilotni maqsadiga erishish.

Sug‘urta  menedjmenti  -   bu  odamiy  va  moddiv  resurslami  o'zaro  moslangan 

foydalanishi  orqali  sug‘urta  tashkilotini  maqsadiga  erishish  uchun  rejalashtirish, 

tashkil  etish, rahbarlik va nazorat jaravoni.

Vaholanki  ushbu  ta’riflar  turli  bodsada,  shunga  qaramasdan,  ulami  tarkibida 

uchta umumiy belgi bor:

•  

boshqarishda albatla maqscid mavjudligi ko ‘rsatiladi;

•  ushbu faoliyatni o ‘ziga xos zakovatli fe  'li belgilanadi;

•  boshqarish tashkilotda amalga oshirilishi ma ’lum qilinadi.

Sug‘urta  menedjmenti  -   bu  bozor  munosabatlariga  xos  bo'lgan  alohida 

boshqarish turi.  Sug‘urta menedjmenti boshqaruvni iqtisodiy usullariga asoslangan va 

sug‘urta faoliyatini foyda keltirishiga va daromadliligiga qaratilgan.

Sug'urta  menedjmenti  -   bu  kasbiy  boshqaruvdir.  Sug‘urta  menedjmenti  -   bu 

sug‘urta  kompaniya  faoliyati  boshqaruvini  aniq  sharoitlarini  har  tomonlama  tahlil 

qilishiga,  vangiliklar  loyihalarini  ishlab  chiqishga,  sug;urta  kompaniya rivojlanishini 

taktika va strategiyasini  ishlab chiqishga va boshqalarga qaratilgan tashkiliy faoliyatni 

turidir.  Menedjment tushunchasi  dastlab Amerikada kelib chiqqan va dastlabki o'zini 

uy  xo‘jaligi  yuritish  qobiliyatini  yoki  qanaqadir  ishlar bajarishni  anglatgan.  Jamiyat, 

ayniqsa  kapitalistik  iqtisodiyot  rivojlangan  sari  «menedjment»  tushunchasi  ham 

tabiiyki o‘zgargan.

Qachonki  birtalay  yangi  kasblar  va  mehnat  turlari  namoyon  bo'lganda  ayrim 

ko;rinishdagi  faoliyat  turida  -   boshqarish  faoliyatida  ehtiyoj  zarurat  bo'ladi.  Shu 

tarzda,  menejment  odam  faoliyatini  mustaqil  shakliga  -  ishlab  chiqarishni 

boshqarishiga — aylanganda va u mutaxassislami ayrim guruhi — kasbiy menedjerlar -  

tomonidan amalga oshiriladi.

Zamonaviy  bosqichda  menedjment  o;zida  boshqaruvga  mehnat  turi  sifatida 

qo‘yiladigan  talablar  xilma-xilligini  aks  ettiradi.  Menedjment  bo'yicha  zamonaviy 

adabiyotda  eng  ko‘p  uchraydigan  atama  -  «tashkilot».  Keng  ma'noda  u  umumiy 

maqsadga ega boigan insolar (ikki yoki ko'proq) guruhini anglatadi.

2 4 1

---

Menedjment  -  bu  boshqarishni  eng  unumii  tashkil  etish  va  optimallashtirish 

tizimi  to'g'risidagi  fanidir.  Hozirgi  paytgacha  sug'urta  menedjmenti  tushunchasini 

tariflash  bo'yicha  yagona  yondashuv  yo‘q.  Sug'urta  menedjmenti  mazmuni  turlicha 

talqin qilinadi. Iqtisodchilaming sug'urta menedjmentini  ifodalovchi  izoh  va talqinlari 

xilma-xildir. Albatta, bu hoi ajablanarli emas.

Chunki jamiyat  rivojlanishi,  moddiy  va  nomoddiy  ishlab  chiqarish  sohalarida 

ixtisoslashgan  mehnat  faoliyati  doirasini  ancha  kengaytirdi.  Iqtisodiy  o'sishni 

tezlashtirish  modellariga  o'tish  sharoitida yangi  texnologiyalar  vangi  qarorlami  talab 

qilganidek,  ulami  tushunishning  ham  yangi  bosqichi  talab  etiladi.  So'zni  tor 

ma’nosida  sug‘urta  menedjmentni  sug‘urta  kompaniya  ishchilar  faoliyatini  tashkil 

etish  va boshqarish  bilan  bog‘lashadi;  keng  ma'nosida -  sug'urta kompaniyasi  va  uni 

ishchilar faoliyatini tashkil etish va boshqarish bilan bogiashadi.

Sug‘urta  menedjmentiga  berilgan  mavjud  izoh  va  talqinlami  tahlilidan  kelib 

chiqib,  mazkur dissertatsiya  ishiga asos  qilib  quyidagi  talqinni  qabul  qilish  mumkin: 

sug;urta  menedjmenti  -  sug'urta  kompaniyasi  va  ishchilar  faoliyatini  tashkil  etish  va 

boshqarish.

20.3-rasm.