0 ‘zb e k ist o n r espu b lik a si ol1y va o rta m axsus ta’l im vazirligi

S a v o l :  
C h o r   Rossiyasi  Turkistondagi  t a ’lim -tarbiya­
ga  q anday  qaradi?
J a v o b :   X I X   a s r n i n g   6 0 —8 0 - y i l l a r i d a   T u r k i s t o n  
o ‘lkasi  C h o r   Rossiyasi  to m o n id a n   istilo  q ilin g a n d a n   s o ‘ng 
t a ’lim -ta rb iy a   sohasidagi  ta n a z z u l  y a n a d a   c h u q u rla sh d i. 
E n d ilik d a   T u r k isto n d a g i  m a k ta b   va  m a d ra s a la r  m axsus 
yollangan  b a ’zi  bir ayg‘o q c h ila r to m o n id a n   taftish  qilinib, 
ula rn in g   faoliyati  n o t o ‘g‘Fi  ta lq in   etilar,  t a ’lim  m a sk a n - 
larida  turli  b id ’atlar rasm   qilinardi.  V a q f m ulklarini  qisqar-
176

---

tirish  y o i i   b ila n   bir  q a n c h a   m a d ra sa la r  yopib  q o ‘yildi. 
U m u m a n ,   c h o r   h u k u m a t i   m a ’m u r i y a ti  o i k a d a g i   eski 
m a k ta b   va  m adrasalarga  nisb atan   turli  xil  kurash  usullarini 
q o i l a y   boshladi.  1890-yildan  b osh lab   idoraviy  y o i   bilan 
n a zo rat  qilib  tu rish   u c h u n   m axsus  in sp ek to r  (m ub oshir) 
la v o z im i  j o r i y   e tild i.  1 8 9 6 -y ild a n   b o s h la b   m a k ta b   va 
m a d ra sa la r  s h a h a r  va  uyezd  h o k im la ri  orqali  n azo rat  qi- 
linadigan  b o i d i .   T a ’k idlang an id ek ,  bu  davrda  T u rk isto n  
m a k ta b   va  m a d ra s a la rid a g i  ta rb iy a v iy   is h la rn i  g e n e ra l 
g u b e rn a to rlik   b o shq arard i.  M u sta m la k a c h ila r  1875-yildan 
boshlab   eski  usuldagi  m u s u lm o n   m a k tablari  q a to rid a   av- 
val  o ‘z  b olalarin i  o ‘qitish  u c h u n   T u rk isto n   o i k a s i d a   ibti- 
doiy  va  o ‘rta  m a k ta b larn i  jo riy   qilishga  kirishdilar.
T o s h k e n t n i n g   ilg‘o r   kish ila ri  o i k a d a   tu b   o ‘zg arish 
qilish ning   bo sh   y o i i   m ao rifn i  isloh  qilish,  deb  bildilar. 
Shu  boisdan  ular  m ak tab lar oc h a   boshladilar,  u n d a   d u n y o ­
viy  ilm la r  va  rus  tili  o ‘rgatila  b o s h la n d i.  1884-yil  19- 
d e k ab rd a   o ‘z  qarashlari  bilan  tanilg an   T o s h k e n t  savdo- 
gari  S a id azim bo yn in g  uyida  m ah alliy  xalq  vakillari  u c h u n  
ru s -tu z e m   m ak tabi  ochildi.  O ra d a n   bir  yarim   yil  o i g a c h ,  
ru s -tu z e m   m a ktab lari  rasm iy  ta rz d a   m a ’q u lland i  va  1886- 
yili  ya n a   s h u n d a y   14  ta   m a k ta b   ochildi.
H a r bir  ru s -tu z e m   m aktabiga  «Fcixriy  mutavalli»  tayin- 
lang an  b o i i b ,   u  m ak tab   jo y lash gan   s h a h a r  va  qish lo qda 
yashaydigan  b o y la rd a n   b o i a r   edi.
1891-yilning  1-yanvariga  kelib,  ru s -tu z e m   m ak ta b la- 
r in in g   s o n i  89  taga  y e tad i.  R u s - tu z e m   m a k ta b la rid a g i 
o ‘qish  4  yil  edi.  0 ‘q u v c h ila r  rus  tili,  m a te m a tik a ,  kasb, 
rus  q o n u n la ri  va  s h ariatn i  o ‘rganardi.
Biroq  c h o r   Rossiyasining  o i k a d a   ru s -tu z e m   m a k ta b ­
lari  o c h ib ,  ru s-tilini  o ‘rgatishga  b o i g a n   s a ’y-h a ra k atlari 
o m m a v iy lik   kasb  e tm a d i.  1 9 1 7 -y iln in g   m a y   o y id a   o ‘z 
davrining  m a s h h u r pedagogi  F.  Yegorov  T u rk isto n   m a o ri- 
fining  ahvoli  t o ‘g ‘risida  s h u n d a y   xulosaga  kelgan  edi:
1. 
R u s -tu z e m   m aktablari  tashkil  etilishidan  k o ‘zlangan 
m aq sad g a  erisha  olm adi.  N o r m a l  aqliy  rivojlanishni  bera 
o lm a d i,  rus  tilini  t o ‘g ‘ri  o ‘rgata  o lm a d i,  m u s u lm o n   diniy 
t a i i m o t i   asoslarini  ongli  tu sh u n ish g a   xalaqit  qila  o lm adi.
1 2 —  M a ’n a v iy a t  a s o s la ri 
177

---

2. 
B oshqa  n o h u k u m a t  m aktablarning  mavjudligi tu z e m - 
ch ila rn in g   keng  t a ’lim   olishiga  t o ‘sqinlik  qildi.
Shu  b o isd a n   1917-yil  9— 14 -m ay d a  T o s h k e n t  sh ah ri- 
da  b o ‘lib  o ‘tgan   ОЧка  o ‘q itu v c h ila rin in g   1-qurulto yi  kun  
tartibiga  T u rk isto n   o ‘lkasi  aholisi  u c h u n   m u h im   b o ‘lgan 
ru s -tu z e m   m ak ta b larin i  tahlil  etish  t o ‘g ‘risida  m asala  ki- 
ritildi.  Q u ru lto y n in g   raisi  qilib  saylangan  M u n a v v a r  qori 
A b du ra sh id x o n o v   a n ju m a n d a   T u rk isto n   m ak tab   ishlarini 
isloh  qilish  t o ‘g ‘risida  m a ’ruza  qildi.
Q izg‘in  b a h sla rd a n   s o ‘ng  T u rk isto n d a   milliy  m a k ta b  
qurish  u c h u n   q a ro r  qabul  qilindi.
U sh b u   q a ro rd a   o ‘sha  d a v rgach a  m avjud  b o ‘lgan  rus- 
tu z e m   b ilim   y u rtlari  m illiy  m a k ta b la rg a   a lm a sh tirilish i 
zarur;  quyi,  o ‘rta  va  oliy  t a ’limga  b o ‘linadigan  m a k ta b - 
larda  o ‘qish  o n a   tilida  olib  borilishi  kerak;  b o s h la n g ‘ich 
t a ’lim  u m u m iy ,  m ajburiy,  bep ul  va  6  y o sh d an   b o i i s h i ,  
shu  bilan  birga,  m a k ta b   u c h u n   m a b la g ‘  davlat  xazinasi- 
d a n ,  m ahalliy   id oralar  va  s h a h a r  b o s h q a rm a la rid a n   ajra- 
tilishi  lozim ,  deyilgan  edi.  Bu  m a k ta b larg a   ruslashtirish 
vositasi  deb  qaralardi.  U larga  q a ra m a - q a rs h i  «yangi  usul 
m aktablari»  tuzish  dasturi  o lg ‘a  surildi.  Bu  m ak ta b lard a, 
asosan,  turkiy   til  va  ilohiyot  o ‘rgatiladi.
J a d id la r  h a ra k a ti  ta rix n in g   p o rlo q   s a h ifa la rid a n   biri 
b o ig a n .  Agar jadidlar  faoliyatiga  nazar  solsak,  ular  naq ad ar 
vatanparvar,  fidoyi,  o ‘z g‘oyalarini  himoya qilish yo‘lida hatto 
o ‘z hayotini  qurbon  qilishga h a m  tayyor mard  insonlar ekan- 
ligini  ko‘ramiz.  U lar  millatni  ilm - m a ’rifatli  qilish  y o l i d a  
tolmas  kurashchi  b o lg a n la r.  Bu  y o i   yangi  yo1  b o i i b ,  m il­
liy t a ’limni  yuksak c h o ‘qqilarga  olib chiqishga qaratilgan edi.