0 ‘zb e k ist o n r espu b lik a si ol1y va o rta m axsus ta’l im vazirligi

S a v o l :  
M a h m u d x o ‘ja  B ehbudiy  kim   edi?
J a v o b
:  T u rk isto n   ja d id la rin in g   yirik  n a m o y a n d a s i 
M a h m u d x o ‘ja   B eh bu diy   T u r k is to n   yoshlarini  m a ’rifatli 
qilish  t o lg ‘risidagi  g‘oyalarni  t a r g i b   qilib,  ular  h a r t o m o n ­
la m a   m a i u m o t l i ,   m a d an iy atli  kishilar,  d iniy  m u rab b iy lar 
sifatida  islo m n in g  sofligini  m u h o fa z a   qilishlari,  ikkinchi 
t o m o n d a n   esa,  d u n y o v iy   bilim   egalari  b o ‘lib,  ijtim oiy 
h a y o td a   m u s u l m o n l a r   m a n f a a t l a r i n i   h im o y a   q ilis h la ri 
kerak,  de g an   g ‘oyani  ilgari  suradi.
M a h m u d x o ‘ja  B ehbudiy b u tu n   ongli  faoliyati  davom ida 
faqat  xalq  m anfaatlarini  him o ya  qildi,  xalqni  baxtiyor etish, 
fa rzan dlarini  savodxon  qilish  u c h u n   kurashdi.  1914-yilda 
yozilgan  «Y oshlarga  m u ro ja a t»   m a q o la sid a   «...islo m iyat 
s h u n d a y   d in iy   m e tin   va  qobili  ta ra q q iy o td u rk i,  n a q a d a r  
ilmi  z am on aviy  k o ‘p   o ‘qilsa,  in so n n in g   dini  islom ga  s h u n - 
c h a   aqid asi  b o ‘lur...  h a tto   lozim   b o ‘lganda  m u lk in g iz n i 
sotsang iz,  o ‘g ‘lingizni  z a m o n c h a   o ‘q im o g ‘i  sag ‘iy  q ilin - 
giz»,  deb  t a ’kidlaydi.  M a h m u d x o ‘ja   B ehbudiy  S a m a rq a n d  
y a q i n i d a g i   B a x s h i t e p a   q i s h l o g ‘i d a   r u h o n i y   o i l a s i d a  
t u g ‘ilgan.  O tasi  B e h b u d x o ‘j a   tu rk isto n lik ,  A h m a d   Y as­
saviy  a v lo d la rid a n   b o ‘lgan.  O ta d a n   yosh  y e tim   q o lg a n  
M a h m u d x o ‘ja   to g ‘alari  q o ‘lida  tarbiya  to p a d i,  q o z ix o n ad a  
m ir z a lik   q ila d i,  S a m a r q a n d   va  B u x o ro   m a d r a s a la r id a  
t a h s i l   k o ‘r a d i ,   s o ‘n g r a   q o z i ,   m u f t i   d a r a j a s i g a c h a
181

---

k o ‘ta rila d i.  B e h b u d iy   d u n y o q a r a s h in in g   s h a k lla n is h id a  
j a d i d c h i l i k   h a r a k a t i n i n g   a s o s c h is i  I s m o i l b e k   G ‘a s p i-  
ra lin in g   x izm ati  k a tta   b o ‘lgan.
Behbudiy  1899— 1900-yillarda  haj  safariga  boradi.  Safar 
yangi  m aktab  haqidagi  qarashlarini  mustahkamlaydi.  Uning 
tashabbus va g‘ay rati  bilan  Sam arqand  atrofidagi qishloqlarda 
yangi  maktablar tashkil topa boshlaydi. Adib  maktablar uchun 
«Risolai  asbobi  savod»  (1904),  «Risolai ju g ‘rofiya  umroniy» 
(1905),  «Risolai  ju g ‘rofiya  Russiy»  (1905),  «Kitobat  ul-at- 
fol»  (1908),  «Tarixi  Islom»  (1909)  kabi  darsliklar  tuzadi. 
Behbudiy  1911-yilda  o ‘zbek  dramachiligining  birinchi  na- 
m unasi  «Padarkush»  asarini  yaratdi.  Asar  1914-yilda  sahna- 
ga  q o ‘yildi  va  millatdoshlarga  chaqm oq dek   ta ’sir  etdi.
B e h b u d i y   1 9 1 3 -y ild a n   m a t b u o t   is h la ri  b ila n   s h u -  
g ‘u lla n d i.  « S a m a rq a n d »   g a z e ta si,  « O yina»  ju r n a l l a r i n i  
chiqard i.  « N ashriyo ti  Behbudiy»  nom li  n ashriyo t  o chd i, 
k u tu b x o n a   tash kil  etd i.  1914-yilda  ik k in c h i  b o r   S h a rq  
m am lak atlariga  say ohat  qildi.  S a y o h a t  xotiralari  «Oyina» 
ju rn a lid a   bosildi.  T ilshunoslik,  adab iy   ta n q id g a ,  ijtim oi- 
yotga  oid  yuzlab  m aq o la lar yozdi.  B ehbudiy  XX  asr b o sh i­
dagi  T u r k isto n n in g   yirik  siyosiy  arbobi  edi.
V a t a n   t a q d i r i   k u n   t a r t i b i g a   q o ‘y ilg a n   1 9 1 7 - y ild a  
T o s h k e n td a   b o T ib   o ‘tg a n   T u r k is to n   m u s u lm o n la r in in g  
o ‘lka  qurultoyida  hayajonli  n u tq   s o ‘zlagan  Behbudiy o ‘zaro 
ixtiloflardan  voz  kechishga,  buy uk   m aq sad  y o ‘lida  b irla- 
shishga  ch aq ird i,  xuddi  shu  ixtiloflarimiz  sababli  «m us- 
ta m la k a   qoidasi  ila  bizni  idora  etu rlar»,  deb  o c h iq   aytdi. 
X u d d i  s h u   yili  Q o ‘q o n d a   e l ’o n   q i l i n g a n   « T u r k i s t o n  
m uxtoriyati»ning  m a ’naviy  otasi,  shubhasiz,  B ehbudiy  edi. 
Afsuski,  m ux to riy at  sovetlar  to m o n id a n   x o in o n a   bostiril- 
di:  10  m in g  tu rk is to n lik   o ‘ld irild i,  180  q is h lo q   t o ‘pga 
tutildi.  V oq e ad a n   larzaga  tush g an   B ehbudiy  iztirob  bilan 
S a m a rq a n d g a   qaytdi,  u  yerda  tu ra   olm ay,  T o sh k e n tg a   k el­
di,  h u k u m a t  ra hb arlari  b ilan  m u z o k a ra   yuritishga  u rindi, 
bu  n atija  b e rm a d i.  O rzulari  c h il-c h il  b o ‘lgan  B ehbudiy 
1919-yili  h a q - h u q u q   istab  d u n y o   ja m o a tch ilig ig a   m u r o ­
ja at  qilish  niyati  bilan  y o ‘lga  chiqdi  va  Shahrisabzda  q o ‘lga 
olinib,  Q a rshid a  qatl  etildi.
182

---

Bu  y e rd a   o ‘q itu v c h i  M .  B e h b u d iy n in g   « P a d a rk u sh »  
dram asidagi T angriqul  va  T o s h m u ro d   obrazlariga  qisqacha 
tavsif  berib,  quyidagi  p a rc h a n i  keltiradi:
Ziyoli  odam larga  qarab:  ilm  va  tarbiyasiz  bolalarning 
oqibati  shuldir.  Agarda  bu lam i  otasi  o ‘qitsa  edi,  bu jinoyat 
va  padarkushlik  alardan  sodir  b o ‘lmas  va  bular  ichkilikni 
b o ‘yla  ic h m a sd i,  xu n  b e g ‘ayri  h a q q in   qilm as  edi.  U m ri 
boricha  Sibir  va  bandga  va  qiyomatga,  ja h an n a m g a   qolmas 
edi...  O h ,  h a q iq a td a   boyni  o ‘ldirgan  va  yigitlarni  azobi 
abadiyga  giriftor  qilgan  beilmlikdir.  Bizlarni  xonavayron, 
bachagiryon,  bevatan  va  bandi  qilg‘on   tarbiyasizlik va ja h o - 
latdir;  bevatanlik,  darbadarlik,  asorat,  faqir  va  zarurat  va 
xorliklar  ham m asi  ilmsizlik  va  betarbiyalikning  mevasi  va 
natijasidir.  D u n y o g ‘a  taraqqiy  qilgan  xalq  ilm  vositasi  ila 
taraqqiy  qiladi.  Asir  va  zabun  b o ‘lganlar-da  beilmlikdan. 
M odom iki,  bizlar  tarbiyasiz  va  bolalarimizni  o ‘qitmaymiz, 
bul  tariqa yo m o n   hodisalar va badbaxtliklar oram izda doim o 
hu km farm o  b o ‘lsa  kerak.  Bu  ishlarning  yo ‘q  b o ‘lm og ‘iga 
o ‘qim oq  va  o ‘qitm oq dan   boshqa  iloj  y o ‘qdir.
B ehb ud iyn in g  bu   s o ‘zlarin i  hozirgi  z a m o n g a   m oslab, 
o ‘qu v c h ila rn in g   fikrlarini  eshitadi.