0 ‘zb e k ist o n r espu b lik a si ol1y va o rta m axsus ta’l im vazirligi

S a v o l :  
J a d id c h ilik n in g   y uzaga  kelishi  va  vazifasi 
n im a d a n   iborat  edi?
J a v o b
:  Jad id ch ilik  tasodifan  va  sababsiz,  o ‘z - o ‘zid an 
paydo  b o ‘lgan  em as.  A w a l o ,  u  X IX   asr  oxiri  va  XX  asr 
boshlaridagi  ijtimoiy-tarixiy taraqqiyotning  natijasida  h a m ­
da  b o sh q a   xalqlarning  m a ’rifatparvarlari  t a ’siri  o q ibatid a 
ijtim oiy-falsafiy  oqim iga  aylanadi.
A w a l o ,  sh u n i  t a ’kidlash joizk i,  m a ’rifatparvarlik  m af- 
kurasi,  bir to m o n d a n ,  kapitalistik  m u n o s a b a tla rn in g   0 ‘rta 
Osiyoga  kirib  kelishi  natijasida  yuz  bera  b osh lag an  ijti­
m o iy -iq tiso d iy   va  m a d an iy   o ‘zgarishlarni  o ‘zida  aks  et- 
tir s a ,  ik k in c h i  t o m o n d a n ,   u n i  r iv o jla n tir d i,  m a ’nav iy  
m a z m u n in i  boyitib  bordi.
U n in g   o ldida  tu rg a n   vazifa  feodal  q o lo q lik d a n   chiqish, 
o ‘lkaning  ilg‘o r  taraq qiyo ti  u c h u n   c h o ra la r to p is h d a n   ib o ­
rat  b o i s a - d a ,   hayo t  taqozosi  bilan  q o ‘yilgan  m a salalar  va 
u l a r n i   h a l  q ilis h   c h o r a l a r i   t u r l i   b o s q i c h d a   t u r l i c h a  
b o ig a n lig in i  bilib  olish  m um kin:
1. 
M a ’rifatparvarlikning  ilk  namoyandalari:  A hm ad  D o - 
nish  (1827— 1897)  (Buxoro  xonligini  Rossiya  bilan  taqqos- 
laydi).  Berdim urod  Berdax  (1827—1900)  (Xiva  xonligi  h a ­
qida  yozadi),  Sattorxon  (1830— 1902)  (Turkiston  haqida yo- 
zadi),  Furqat  (1858— 1909)  (m a ’rifatparvarlikka doir she’rlar 
bitadi).
175

---

2.  M a ’rifatparvarlik  h a ra k a tin in g   d e m o k ra tik   n a m o ­
yandalari:  M u q im iy   (1850— 1903),  Zavqiy  (1853— 1921), 
A n b a r  O tin   (1 87 0— 1914),  H a m z a   H a k im z o d a   N iy o z iy  
( 1 8 8 9 - 1 9 2 9 )   lardir.
3.  J ad id c h ilik   h arak ati  n a m o y an d a la ri:  M a h m u d x o ‘ja  
B ehbudiy  (1 8 75 — 1919),  M u n av v a r qori  A b du ra sh id x o n o v  
( 1 8 7 8 - 1 0 3 1 ) ,   A bdulla  A vloniy  ( 1 8 7 8 - 1 9 3 4 ) ,   A b d u ra u f 
F itrat  (1884— 1938)  va  bo shqalar.
X IX   a sr  o xiri  —  X X   a sr  b o s h la r id a   T u r k is t o n d a   c h o r  
m u s t a m l a k a c h i l i g i n i n g   ild iz   o tis h i  n a tija s id a   M a r k a -  
ziy  O s iy o n in g   k o ‘p  jo y l a r i d a   j a d i d c h i l i k   h a r a k a t i   y u ­
zag a   keldi.
Bu  h arakat  m avjud ja m iy a tn in g   ijtim o iy -m a d an iy   asos- 
larin i  q a y ta   q u ris h g a   q a ra tilg a n lig i  sababli  eski  tu z u m  
ta ra fd o rla rin in g   kuchli  qarshiligiga  d u c h   keldi.
Ijtimoiy,  iqtisodiy va  m a daniy  islohotlar y o ‘li  bilan  xalq 
va ja m iy a t  hayotini  yaxshilashga,  m a d aniy  yuksaklikka  olib 
chiqishga  qaratilg an   da stu rlarn i  bajarishga  kirishildi.
Jad id c h ilik  ja m iy a tn i  t o ‘n tarish   y o i i   bilan  em as,  islo­
h o tla r  y o ‘li  bilan  rivojlantirishni  o ‘z in in g  asosiy  vazifasi 
deb  belgiladi.
J ad id lar T u rk isto n   h u d u d id a   u z o q   davr  m o b a y n id a   yuz 
bergan  ijtim o iy -m a d an iy   inqirozg a  b a rh a m   berishga  h a ­
ra k a t  q ilg a n la r.  S h u   m a q s a d d a   s a n ’a t,  d in ,  m a t b u o t , 
m aorif,  adabiyot  so h ala rid a   islohot  o ‘tkazish  g ‘oyalarini 
ilgari  surganlar.  U la r a x lo q -o d o b ,  e ’tiqo d,  adliya,  s o g iiq n i 
s aq la sh   m u a m m o l a r i n i   q a y ta   k o ‘rib  c h iq is h ,  ijtim o iy - 
m a ’naviy  h a y o tn in g   b a r c h a   s o h a la r in i  s h a k lla n tir is h n i 
m aq sad  qilib  olgan  edilar.