0 ‘zb e k ist o n r espu b lik a si ol1y va o rta m axsus ta’l im vazirligi

S a v o l :  
A bdulla  Q odiriy  ijod id a  i l m - m a ’rifatni  ta sh - 
viq  qilish  q a n d ay   o ‘rin  tutgan?
J a v o b :  
Abdulla  Qodiriy.  U  o ‘zbek  adabiyotining  ul- 
k an  nam o y an d a la rid a n   biri,  o ‘zbek  rom anchiligining  asos- 
c h isid ir.  U  1 8 9 4-yild a  T o s h k e n t d a   t u g ‘ildi.  Eski  usul 
m aktabida,  ru s-tuzem   m aktabida,  s o ‘ng A bulqosim   m a d r a ­
sasida  o ‘qidi.  1910-yillarning  o ‘rta la rid a n   «Julqunboy», 
« D um b ulbo y» ,  «Jiyan»,  «Ovsar»,  «Shilg‘ay»,  «Shakkok» 
kabi  taxalluslar  bilan  vaqtli  m a tb u o td a   s h e ’r  va  hikoyalari 
c h iq a   b o s h la g a n .  « M illa tim g a » ,  «A hvolim iz»  s h e ’rlari, 
«Juvonboz»  hikoyasi,  «Baxtsiz  kuyov»  d ra m a sin i  yozdi. 
U n in g   o k ta b r  o ‘zgarishlaridan  keyingi  faoliyati,  asosan, 
m a tb u o t  bilan  b o g ‘langan:  «Oziq  ishlari»,  «Rosta»,  «Ishti- 
rokiyun»,  «Qizil  bayroq»  gazetalarida;  «Inqilob»,  «K o m - 
m unist  y o ‘ldoshi»  ju rn a lid a   ishlagan,  «M ushtum »  jurnali 
(1923)  ning asoschilaridandir.  1919— 1925-yillarda  m a tb u o t­
da  «M atb u o t  kuni»,  « G ir v o n li k   Mallavoy»,  «Ravot  qash- 
qirlari»,  «Bizda  te atr  ishining  borishi»  kabi  yuzlab  m aqola 
va  hikoyalar  e ’lon  qildi.  A bdulla  Q odiriyni  yozuvchi  sifa­
tida  elga  tanitgan  ilk  asarlari  «Kalvak  m a h z u m n in g   xotira 
daftaridan»,  «Tosh po ‘lat  tajang  n im a   deydi»  hajviy qissala- 
ridir.  A bdulla  Q odiriy  ijodiy  faoliyatining  ilk  q a d am lari- 
d a n o q   m illatining  taqdiri  ustida  qayg‘urdi,  uning  u c h u n  
najot  y o ‘lini  izladi.  A w alig a   u  yangi  hu k u m a tg a   ishondi, 
biroq  m ustam laka siyosati  m ohiyat  e ’tibori  bilan  o ‘zgarmay 
qolayotganini,  s h o ‘rlik  xalq  bu   qonli  siyosatning  qurbo ni 
b o ‘layotganini  k o ‘rdi.  A yniqsa,  Q o ‘q o n   m u x to riy atin in g  
qo nga  botirilishi  uni  larzaga  soldi.  Q odiriy  1919— 1920- 
y illa rd a   « 0 ‘tk a n   k u n la r»   r o m a n i n i   y o z d i,  xalq  o n g in i 
uyg‘o tm o q c h i  b o ‘ldi,  «tarixim izning  eng  kirlik  qora  kun- 
lari»,  yurtni  m ustam laka  balosiga giriftor etgan  keyingi  «xon 
zam onlari»  —  X IX   asr  o ‘rtalaridagi  tarixiy  h a q iq atn i  b a- 
diiy  chizib  berdi.  Ikkinchi  yirik  asari  «M eh rob dan  chayon»
1928-yilda  yozilgan.  1934-yilda  qishloq  h a y o tid a n   «Obid 
ketm on »  qissasini  yozdi.  U n d a   kollektivlashtirish  haraka-
188

---

tining  bir  q a n c h a   to m o n la rin i  h aq q o n iy   k o ‘rsatdi.  Ichki 
ziddiy atlam i  ochib  berdi,  e h tim ol  tutilgan  xatarli  oqibat- 
lardan  ogohlantirdi,  kolxoz  tu z u m i  pirovardida  od a m la r- 
dagi tashabbusni,  manfaatdorlik tuyg‘usini  so‘ndirishini  ayt­
di.  Bu  asar  h a m   s h o ‘ro  m afkurachilari  kutgan  asar  b o ‘lib 
c h iq m a d i.  M a tb u o td a   Q odiriyga  y a n a   h u ju m   boshlandi. 
1937-yil  hibsga  olindi.  T o ‘qqiz oylik  qiynoqdan  so ‘ng  1938- 
yil  qatl  etildi.
S h u n d a n   s o ‘ng  o ‘q ituv ch i  o ‘q uv c h ila rn in g   javo blarini 
u m u m la s h tira d i,  b ah olay di  va  darsni  quyidagich a  y ak un - 
laydi.
1.  Jadidchilik  oqim i  o ‘z g ‘oyalarini  keng xalq  om m asiga 
yetkazish  niyatida  yangi  o ‘zbek  adab iy   tilini  ishlab  ch i- 
qish,  m a tb u o t  hurligi  u c h u n   kurash,  xalq  om m asiga  tu - 
sh u narli  adabiyo t  va  te a tr   y a ratish ni  belgilab  berganligi 
diqq atga  sazavordir.
2.  X otin-qizlarni  paranjidan chiqarish  va jad id   m aktab- 
lariga  qatn ash la rin i  t a ’m in la sh   yo  li  bilan  u la r  ta q dirini 
o ‘zgartirish  va  oilada  islohot  o ‘tkazish,  m ahalliy  boylar 
va  savdogarlarning   siyosiy  va  iqtisodiy  jih a td a n   rus  bur- 
juaziyasi  bilan  b ir  h u q u q d a   b o ‘lishi  u c h u n ,  m ahalliy  am al- 
d orlarning   c h o r  h u k m d o rlari  to m o n id a n   siquvga  olinishiga 
qarshi  k urash,  shu  y o ‘l  bilan  m u sta m lak a c h ilik   siyosatini 
isloh  qilish  u la r  d a stu rin in g   m a rk a zid a   b o ‘ldi.
3.  Jadidlarning  asosiy  maqsadlari  ilm  va  m a ’rifatni  egal- 
lashga  d a ’vat  qilish  b o ‘lib,  Turkistonda  ijtimoiy-iqtisodiy  va 
m adaniy  taraqqiyot  uch u n   kurashga  chorladi.  Istilochilar va 
mahalliy  m ustabidlar  o y o g i   ostida  top talgan  T urkistonni 
savodli,  m a ’rifatli,  taraqqiyotga  erishgan,  obod,  mustaqil 
mamlakatga  aylantirish  ularning  g ‘oyaviy  maqsadi  edi.
4.  U m u m a n ,   j a d id c h ilik   T u r k is t o n d a   h u k m   su rg a n  
feodal  m u n o sab a tla rg a   qarshi  o q im   b o ‘lib,  xalqni  V atan 
mustaqilligi  va taraqqiyoti  u c h u n   islohotlar o ‘tkazish,  ziyoli 
va  tara q q iy p arv arlarn i,  boy   va  u la m o la rn i  birlashtirishga 
u nd ay di.
5.  Avvalo,  jadidchilik  harakati  va  g‘oyalarining  asosini 
T urk isto n n in g   o ‘zida  vujudga  kelgan  tarixiy,  ijtim oiy-si­
yosiy  vaziyat  va  sharo itlard an  izlam oq  kerak.  M a ’lumki,
189

---

Turkiston  S h o ‘ro  t o ‘ntaruviga  q adar h a m ,  u n d a n   keyin  ham 
istibdod  tuzum i  ostida  b o ‘ldi.  Binobarin, ja d id la rn in g   bosh 
g‘oyalari  h a m   a n a   shu  istibdoddan  qutulish  va  mustaqillikni 
q o ‘lga  kiritish  m aqsadi  bilan  bog ‘lanib  ketadi.
6. 
M a m l a k a t i m i z   t a r i x i d a g i   t u b   i j t i m o i y - s i y o s i y  
o ‘z g a rish la r  va  s h a r o itla r   u n in g   o ‘tm is h in i  b a h o la s h d a  
yangicha  yo n d a sh u v la rn i  talab  e tm o q d a .  Bu  b o ra d a   ta - 
rixchi,  ad ab iy o tch i,  faylasuflar  b a rc h a   d av r  va  z a m o n la r 
tarixini  h a q q o n iy   va  obyektiv  y o ritishda  h a r   q a n d a y   m a f- 
kuraviy  tazyiq,  ta h d id la rd a n   o z o d   b o ‘lm o g ‘i  lozimligini 
t o ‘g ‘ri  tu s h u n m o q   kerak.
X ulosa  o ‘rn id a   shu  narsan i  t a ’kidlash  jo iz k i,  T u rk is ­
to n   z a m in id a   vujudga  kelgan  milliy  uy g‘o nish  vakillari, 
y a ’ni  ja d id la rn in g   k o ‘pchiligi  m a o r if   so hasida  isloh otlar 
o ‘t k a z i s h ,   y a n g i  u s u l  m a k t a b l a r i   t a s h k i l   e t i s h ,   t u r -  
kistonliklar  u c h u n   qisqa  m u d d a td a   rivojlangan,  m a d a n i- 
yatli  va  farovon  tu rm u s h n i  b a rp o   etishga  h a ra k at  qildilar. 
U la rn in g   ezgu  am allari,  ilg‘o r  g ‘oyalari  avlodlar  t o m o n i ­
d a n   d avo m   ettirilib,  ularni  ta x m in a n   130  yildan  keyingi- 
na  am alga  o shirish  im koniyati  pa y d o   b o ‘ldi.
X u l l a s ,  m a ’r i f a t p a r v a r l i k   va  j a d i d c h i l i k   h a r a k a t i  
T u ro n z a m in   xalqlari  ozodligi va  mustaqilligi,  milliy  ravnaqi 
y o ‘lida  m u a y y an   bosqich  b o ‘lib,  xalqim iz  m a ’naviyati  va 
m a d an iy ati  tarixidan  a lo h id a   o ‘rin  oladi.
TAYANCH  SO‘Z  VA  IBORALAR
J a d i d c h i l i k ,   r u s - t u z e m   m a k t a b l a r i ,   « F a x r i y   m u t a v a l l i ,  
I. 
G ' a s p i r a l i ,  
« B o la l a r   ta r b iy a si» ,  B e h b u d iy ,  « P a d a r k u s h »   M .  A b d u r a s h i d x o n o v ,   A.  F i t r a t ,  
A.  A v lo n iy ,  A.  C h o ‘l p o n ,   A.  Q o d i r i y ,   Q o ‘q o n   m u x t o r i y a t i ,   T u r o n z a m i n .
1 2 -§ .  M A H A L L A   M U H I T I  VA  O IL A   M A ’NAVIYATI  -  
M IL L IY   T A R A Q Q IY O T IM IZ   K A FO LA TLA R I
In so niyat  yaralibdiki,  d o im o   uyushib  yashab  kelgan. 
C h u n k i  b ir jo y d a   uyushib  yashash  turli  xil  xavfdan  h im o - 
yalan ish ni  oso n lash tirg an .  Shu  sababli  ovullar,  q ish lo q lar 
va  s h a h a rla r  paydo  boTgan.  A yniqsa,  ishlab  c h iq arish n in g  
o ‘sishi  va  m e h n a tn i  tashkil  etish  m asalasi  k un  tartibiga
190

---

q o ‘yilishi  xalqning  b ir jo y d a   t o ‘p lanib  yashash  istiqbolini 
y a n ad a   rivojlantirdi.  Bu  hoi  m a m la k a tim iz   xalqlari  ta ri- 
xiga  h a m   xos  b o ‘lib ,  x a lq im iz n in g   t u r m u s h   t a r z i   va 
ta fa k kurida  o ‘c h m a s   iz  qoldirg and ir.  0 ‘zbek  qishloq lari- 
da  turli  m a ro sim   va  t o ‘ylarni  o ‘tkazish  u c h u n   o q soq ollar 
m u h im   rol  o ‘ynag an .  Q ishloq   oqsoqoli  o b r o ‘li,  halol  in- 
son  b o ‘lib,  boshq alarg a  o ‘z  t a ’sirini  o ‘tkazgan.  C h o rv a - 
d o r   x a lqlarda  h a m   qishki  va  yozgi  yaylovlarda  m u v aq q at 
ovullar  b o ‘lgan,  u la rn i  h a m   o q soq ollar,  y u rtn in g   o b r o ‘li 
insonlari  boshqarganlar.  S haharlarning  paydo  b o ‘lishi  bilan 
m a h a l la la r   y u zaga  k elgan.  U z o q   ta rix d a   turli  xil  kasb 
egalari  a lo h id a -a lo h id a   b o ‘lib  birlashganlar.  Shu  sababli 
b o q q o lla r,  k o sib lar,  k u lo lla r  va  h.k.  m a h a lla la ri  pa y d o  
bo  Igan.  L ekin  yaqin  o ‘tm ish d a   b a rc h a   kasb  egalari  a ra - 
la sh -q u ra lash   b o ‘lib  k e tg a n d a n   keyin  m a ’lum   b ir  h u d u d  
m a h alla   b o ‘lib  shakllandi.  M ah a lla la r  h a m   davrga  qarab 
o ‘zgarib  bord i,  u la rn in g   b o shqaru v  shakli  h a m   y ild a n -y il- 
ga  ta ko m illash ib ,  hozirgi  k o ‘rinishga  ega  b o ‘ldi.
« 0 ‘rta  Osiyoda  va,  avvalo,  0 ‘z b ekiston da  m ahalla  kabi 
o ‘zini  o ‘zi  boshqaruvchi  ijtimoiy tashkilotning  noyob  shakli 
a z a ld a n   m avjud  b o i g a n   va  shu  k u n g a ch a   h a m   saqlanib 
q o l g a n , — d e g a n d i   P r e z i d e n t   1.  K a r i m o v . — 0 ‘z b e k l a r  
u c h u n   m a h a l la   j a m o a   t u s h u n c h a s i d a n   k o ‘ra  k o ‘p r o q  
m a ’n on i  bildiradi».  M ah a lla n in g   o ‘ziga  xos  tu rm u s h   tarzi 
b o ‘lib,  u  yerda  istiq om at  qiluvchi  kishilar  kim  b o ‘lishidan 
q a t ’i  n a z a r  u n in g  q o n u n -q o id a la rig a   b o ‘ysun adi,  b ir-b ir- 
la rig a   y o r d a m   b e r a d i ,   t o ‘y - m a ’r a k a ,  h a s h a r i d a   b irg a  
b o ‘ladi.  S h u   sab a b li  m a h a l la n in g   tu r m u s h   ta r z i  u n d a  
y a sh ayotganlar  tafa k k u rid a   o ‘ziga  xos  iz  qoldirdi.
M a h a l l  
M a h a l l a d a   n o r a s m iy   ijtim o iy
a  a  a 
a lo q a la r  tiz im i  ta rk ib   to p g a n d ir.
A gar  b iro n   t o ‘y  b o ‘lsa,  o q so q o ln in g   bir  o g ‘iz  gapi  bilan 
b a r c h a   q o ‘n i - q o ‘s h n ila r   x iz m a td a   b o ‘ladi.  Birov  c h o y  
q a y n ata d i,  birov  m asallig1  olib  keladi.  X o tin -q iz la r  h a m  
barchasi  x izm atd a  b o ‘ladi.
M a ’raka  h a m   x u dd i  s h u n d ay ,  bir  o g ‘iz  g a p - s o ‘zsiz  ijro 
etiladi.  H a m m a   m a h alla   s h a ’nini  saqlashga  h arakat  q ila ­
di.  Bu  yerd a ja m o a   va  o q soq ollar  fikriga  b o ‘ysunish  ta m o -
191

---

yili  ustuvordir.  Bu  n arsa  s h a rq o n a   ruhiyatga  m osdir.  Shu 
sababli  xalqim iz  orasida  «M ah a lla n g  —  o ta -o n a n g » ,  «Bir 
bolaga  yetti  m a h a lla   o ta - o n a »   iboralari  p a y d o   b o ‘lgan. 
K ish ila rn in g   eng  x u rs a n d c h ilik   va  o g ‘ir  k u n la rid a   h a m  
m a h alla   in so n la rn in g   kuniga  yaraydi,  y o rd a m   k o ‘rsatadi, 
k o ‘n g lin i  k o ‘ta r a d i.  Y u q o r id a   k e ltirilg a n   ib o r a la r n in g  
m a z m u n -m o h iy a ti  n a q a d a r  c h u q u r   b o ‘lib,  tarix  sinovlari- 
d a n   o ‘tgan.  S h u n in g   u c h u n   xalqim iz  orasid a  h a m o n   y a n ­
gi  m a z m u n   bilan  yashab  kelm oq da.
voqealar  h a m ,  og ohlantiruvchi  voqealar h a m   sodir b o ‘ladi. 
A gar  m a h a lla d a   m a ’naviy  m u h it  y o m o n   b o ‘lsa,  u  yerda 
tu r l i  b e z o r ila r ,  j i n o y a t c h i l a r ,   n o q o n u n i y   is h la r   b ila n  
sh u g ‘ulla n u v c h ilar  k o ‘payadi.  A gar  m a ’naviy  m u h it  yax- 
shi  b o ‘lsa,  b u n in g   teskarisi  b o ‘ladi,  y a ’ni  ilmli,  iym onli, 
m e h n a t k a s h   in s o n la r  k o ‘payadi.  S h u  sab abli  m a ’naviy 
m u h i t   s h a x s n i   h a m ,   b u t u n   a v l o d n i   h a m   m u a y y a n  
y o ‘n alishda  sh akllantirad i,  tarbiyalaydi,  ijobiy  xislatlarni 
yuzaga  c h iq a ra d i,  ularni  n o m a q b u l  t a ’sirla rd a n   h im o y a  
qiladi.  M a ’naviy  m u h it  h a r  q a n d a y   yu tu q  va  kashfiyot- 
larning  (c h e td an   qabul  qilingan yangi  qadriyatlarning  ham ) 
ta q dirin i  belgilaydi:  yo  rivojlantiradi,  yo  u n utilishg a  m a h - 
k u m   e tad i,  yoki  deform atsiya  qilib,  o ‘ziga  m oslashtiradi.
M a ’naviy  m u h it  — ja m iy atning  hissiy,  aqliy va jism oniy 
kam olot  borasida erishgan  o ‘rtach a saviyasi  asosida vujudga 
kelgan  talablari  va  ularning  am alga  oshishi  tartibi.  M u hit, 
od atda,  barqarorlikka,  bir  tekislik  va  bir  xillikka  intiladi, 
u n in g   ta la b la ri  va  t a ’siri  h a m m a g a   b ird e k   —  o ‘r ta c h a  
b o ‘ladi.  U n in g   talablariga  jav ob   berish  u c h u n   k im lardir 
o ‘zini  tarbiyalaydi,  takomillashadi,  o ‘sadi va hokazo.  Kimlar 
u c h u n d ir   u m u m iy   m a ’naviy  m u h itn in g   talablari  kam lik 
qiladi.  Bunday  shaxslar  yoki  ijodiy  gu ru hlarning   im k o n i- 
yatlari  t o i i q   yuzaga  ch iq m a sd a n   qolish  xavfi  tu g ‘iladi.  Shu 
boisdan  u m u m iy   m a ’naviy  m uh it  doirasida  nisbatan  m os- 
lashgan  tabaqaviy,  kasbiy  —  p ro fe s sio n a l  yoki  g u ru h iy  
m u h itla r  —  s u b m u h itla r  mavjud.  S u b m u h itla r  o ‘zaro   bir-
M a h a l l a d a g i  
m a ’n av iy   m u h it
Ayni  pay td a  m a h alla   k o ‘pchilik 
u c h u n   m a ’naviy  m u h it  h iso b la n a - 
di.  C h u n k i  bu  yerd a  ibrat  b o ‘larli
192

---

oz  farq  qiladi.  F a rq   m uayyan  ijtimoiy  gu ru h ,  ta b aq a   va 
sin fla rn in g   psixologiyasi  va  siyosiy  m a v q e i,  in tilish la ri 
t a ’sirida  vujudga  keladi.  A m m o   bu  farqlar  o rtiq cha  b a h o - 
lanmasligi  va  m a ’naviyatga  bolshevikchasiga  m u sta h k am - 
lashtirilgan  sinfiylik  nuqtayi  na za rid a n   yo ndashish  u c h u n  
asos  b o ‘lmasligi  kerak.  S ubm uhit  u m u m   m u h itd a n   ajralib 
keta  olm aydi  va  pirovardida  uning  talablariga  b o ‘ysunishga 
m ajbur  b o ‘ladi.
H a r  b ir  yosh  av lodning  m a ’naviy  yetuk,  kom il  shaxs 
b o ‘lib  voyaga  yetishida  musaffo  havo,  ta b ia t  bilan  birga- 
likda  m a h alla   va  oila  m u h iti  ju d a   k atta  rol  o ‘ynaydi.
B u y u k   y u n o n   o l i m i   D e m o k r i t d a n   b i r   k is h i  k e lib  
s o ‘raydi:
—  H ozirgi  yo sh lar  t o ‘g ‘risida  n im a   deya  olasiz?
—  H o z ir  y osh lar  o ‘z  bilganlarid an   q o lm ayd ilar,  ularda 
kattalarga  h u rm a t,  kichiklarga  izzat  y o ‘qolgan,  m a h m a - 
d o n a  va  o ‘zboshim cha  b o i i b   ketishgan.  Buning oldini  olish 
u c h u n   oiladagi  va  m ahalladagi  tarbiyan i  kuchaytirish  k e ­
rak,  —  d eb  jav ob  beribdi  buyuk  m utafakkir.
D e m a k ,  m a h alla   k ishilarning  tarixan  sh akllang an,  y a ­
g o n a   m a q sa d   b ilan   yashab,  faoliyat  k o ‘rsatadigan  m a k o n i 
hisoblanadi.  U   o ‘zbek  xalqining   tu rm u sh   tarzi,  ruhiyati, 
ijtim oiy  h a y o tin in g   o ‘ziga  xos  xususiyatlarini  aks  ettiruv - 
c h i,  milliy  a n ’a n a la rin i,  u rf -o d a tla r i,  a x lo q iy - m a ’naviy 
q a d riy a tla rin i  a v lo d d a n - a v lo d g a   y e tk a z u v c h i  m u q a d d a s  
m askan  b o i i b   kelgan.  M ah a lla   insonlarn in g  millati,  yoshi, 
jinsi,  dini,  irqi,  tili,  e ’tiqodi,  ijtimoiy  kelib  chiqishi,  shaxsiy 
va  ijtim oiy  m a v q eid an   q a t ’i  n a z a r  ularni  ezgulik  y o i i d a  
jipslash tiru vchi  va  birlashtiruv chi  k atta  oila  h isoblanadi. 
Bu  oila  in so n la rn in g   bir-birlariga  b o i g a n   o ‘z aro   h u rm a - 
ti,  m uh abb ati,  m u sta h k am   d o ‘stligi  asosida  yashaydi,  faoli­
yat  k o ‘rsatadi.
Oila  va  m ahalla  h a r to m o n la m a   bir-birlari  bilan  b o g iiq . 
Z o t a n ,  m a h a lla   o ila la rd a n   tashkil  to p a d i.  F a rz a n d la r  oila 
ba g ‘rida  k a m o l  to p g a n i  kabi,  oila  h a m   m a h a lla   ich id a 
rav naq  to p a d i,  nu rli  kelajak  sari  intiladi.  K erak  b o i s a ,  
m a h a lla   o ila n in g   eng  y a q in   m a s la h a tc h is i,  t o g ‘day  ta - 
y a n ch id ir.  S h a rq   xalqlari,  c h u n o n c h i,  o ‘zbek  xalqi  shu
1 3 —  M a ’n a v iy a t  a s o s la r i 
193

---

narsani  biladi,  te ra n   m a ’n o - m a z m u n in i  yaxshi  tu s h u n a -  
di.  D a rh a q iq a t,  sh arq   xalqlari  u c h u n   m u h im   xususiyat 
xu rsan dchilik  kunlari  h a m ,  boshga  ish  tu sh g a n   o n la rd a  
h a m   b ir-biriga  h a m d a r d   va  h a m n a fa s   b o ‘lishdir.  In so n la r 
o ‘rtasidagi  b u n d a y   bogMiqlik  va  h am jih a tlik n in g   m u h im  
vositasi  —  m ahalladir.
Professor  O.  M u su rm o n o v a n in g   «Oila  m a ’naviyati  — 
m illiy  g ‘urur»  (Т.:  « 0 ‘q itu vchi»,  1999)  n o m li  k ito b id a  
m a h alla   va  oila  h a q id a   batafsil  m a ’lu m o t  beriladi.
gan,  insonlararo  m u h im   m un osabatlar,  m u o m a la   y o ‘sinlari 
shakllangan.
0 ‘z b e k isto n d a   tu rm u s h   m a d a n iy a tin i  yuksaltirish  va 
j u d a   k o ‘plab  m u a m m o la rn in g   hal  etilish id a  tarixiy  vazi- 
fani  b a ja rg a n   m a h a lla   x a lq n in g   xalq  b o ‘lib  m a y d o n g a  
chiqishida  eng  birinchi  o m illard an   b o ‘ldi,  desak  sira  yang- 
lishm agan  b o ‘lam iz.  M ah a lla   birlash tiruvchi  k u c h   b o ‘lib, 
V a ta n n in g   bir  b o ‘lagi  hiso b la n ad i.  M a h a lla d a   y u tu q la r, 
k a m - k o ‘stlar  h a m   q o ‘n i - q o ‘sh nilarga  m a ’lum .  O d a m la r- 
ning  bir-birlarini  yaxshi  bilishlari  natijasida  o ‘rta d a   m e h r- 
oqibat  paydo  b o ‘ladi.  M e h r -o q ib a tn in g   boshi  a n d ish ali- 
likda.  B ularning  ba rc h asi  x a lqim izni  m a ’naviy  jih a td a n  
yuksaltirgan,  uni  m a d an iyatli  xalq lar  q a to riga  k o ‘targan 
eng  q im m a tli  milliy  belgilardandir.  M ah a lla n i  tin c h lik   va 
osoyishtalik  q o ‘rg‘oni,  deyish  h a m   m u m k in .  Afsuski,  bizda 
m a h a lla la r  tarixi  o ‘rg a n ilm a g a n .  A slida,  m illat  ta rix in i 
o ‘rganish  m a h a lla la r  tarixini  o ‘rg a n ish d an   bo sh lan a d i.
Bizda  m ah allala r  o ‘zaro   yaqin  h a m k o rlik   va  turli  h u - 
n a rm a n d c h ilik la rn in g   h a m   m askani  b o ‘lgan.  M a h a lla la r 
n o m la rin in g   o ‘zi  k o ‘h n a   b ir  tarix:  k o ‘nchilik,  p ic h o q c h i- 
lik,  juvozkashlik,  charx chilik ,  e tik d o ‘zlik,  ta y ib k o ‘c h a   va 
hokazo .  S h u  bilan  birga  «professorlar»,  «olimlar»,  «shi- 
fokorlar»,  «geologlar»  kabi  m a h a lla la r  h a m   mavjud.
M ahalla  shunday bir  m uqad das  m akonki,  u n d a   insonlar 
b ir-b irla ri  b ilan   op a -sin g il,  a k a - u k a ,  q u d a - a n d a ,  d o ‘st- 
b iro d a r  b o ‘lib,  h a r  b ir  x o n a d o n d ag i  t o ‘y -u   m a ’raka,  m o -
M a h a l l a   — 
b ir l a s h t i r u v c h i   k u c h
T o ‘p - t o ‘p  b o ‘lib,  m ahalla-m ahal- 
la  b o ‘lib  kun  kechirganda,  yashash 
u c h u n   turli  qu layliklar vujudga  kel-
194

---

ta m d a ,  b a rc h a   x o n a d o n la rn in g   fa rzand   tarbiyasida  h a m  
b a rc h a   m a h alla   ahli  m a s ’ul,  y u tu q la r  h a m ,  k a m chiliklar 
h a m   u m u m m a h a lla   ahliniki  h iso blan adi.  S h u n in g   u c h u n  
h a m   xalqim izd a  «O tang  —  m a h alla,  o n a n g   —  m ahalla» 
de g an   naql  bejiz  aytilm aydi.
M ah a lla   h a q id a  gap  ketgand a,  y urtb oshim iz  Islom   K a ­
rim ov  t a ’kidlaganidek:  «Asrlar  m o b a y n id a   m a h a lla la rd a  
k o ‘p d a n - k o ‘p   h a y o tiy   m u a m m o la r   o ‘z  y e c h im in i  to p ib  
keladi.  T o ‘y - m a ’rak alar  h a m ,  h a y it-u   h a sh a rla r  h a m   m a ­
halla  ahlisiz  o ‘tm aydi.  M ah a lla la rd a   siyosiy,  iqtisodiy  va 
boshq a  m asalalarga  d o ir ja m o a tc h ilik  fikri  shakllanadi.  Bu 
esa  x alq im izning  tu rm u s h   tarzi,  o ta -b o b o la rim iz d a n   biz- 
ga  m e ro s  b o i i b   k elayotgan  ta fa k k u r  tarzidir.  B inobarin, 
hayotning  o ‘zi  m ahallalarni  rivojlantirish va  ularni  q o i l a b -  
quvvatlashni  ta q o z o   e tm o q d a .  M a m la k a tim iz d a   k o ‘p  qir- 
rali  islohotlar  am alga  o shayo tg an   b ir paytda  m ahalla ja m i- 
yat  u c h u n   is h o n c h li  ta y a n c h   va  t a ’s irc h a n   k u c h   b o i i b  
xizm at  qilishi  lozim».
M aha lla la rn in g   faoliyatini  y a n ad a  jo n la n tirish   va  u la r­
ning   t a ’sirini  k uchay tirish  m a q sa d id a   P re z id e n tim iz n in g  
ibratli  fa rm o n la ri  va  R espublika  Oliy  M ajlisining  q a to r 
qo n u n lari  hayotga  tatbiq  q ilinm o qda.  J u m la d a n ,  « F u q a ro - 
la r n in g   o ‘z in i  o ‘zi  b o s h q a r is h   o rg a n la ri  t o ‘g ‘risida»gi 
Q o n u n n i  misol  keltirsak  b o i a d i .
M a h a lla   k atta  m a m la k a tn in g   ichidagi  kichik  bir  m a m - 
lakatdir,  katta  davlat  ichra  kichik davlatdir.  S huning  u c h u n  
u n in g   b o sh q aru v   tizim i  b o i g a n i   kabi,  u n in g   xos  ijtim oiy- 
iqtisodiy  va  m a d a n i y - m a ’rifiy  faoliyat  m e x a n iz m i  h a m  
asrlar  d a v o m id a   shakllangan.
M ahallada,  u n d a   yashovchi  oilalar  va  turli  yo sh -u   jins- 
lar  u c h u n   o ‘ziga  xos  b o ‘lgan  turli  xil  tadbirlar  amalga  os- 
hirib  kelinm oqda.  Bular:  «Balli,  qizlar»,  «Yoshlar  mustaqil 
hayot  ostonasida»,  «H uquqingizni  bilasizmi?»,  «Oila  m us- 
tahkam ligi  kimga  b o g ‘liq?»,  «Oila  —  ja m iy a t  tayanchi», 
«Bolali  oilalarga  imtiyozlar»,  «Q aynona-kelin  m unosabat- 
larining  axloqiy-m a’naviy  asoslari»  va  boshqa  tadbirlar.
0 ‘z b e k is to n   R e s p u b lik a s i  O liy  M a jlis in in g   m a z k u r  
q o n u n i  b o ‘yicha  m ahallalarga  k a tta   h u q u q   berildi,  ular-
195

---

ning  rahbarlik faoliyati  kengaytirilib,  budjetdan  q o ‘sh im cha 
sh ta tla r  ajratildi  va  k a m   t a ’m in la n g a n   oilalarga  n a faqalar 
ta rq atish   h a m   m ahallalarga  yuklatildi.
0 ‘zbek iston   Respublikasi  P r e z id e n tin in g   «R espublika 
«M ahalla»  xayriya j a m g ‘arm a sin i  tashkil  etish  t o ‘g ‘risida» 
gi  1999-yil  12-sentabrdagi  F a rm o n ig a   k o ‘ra,  tarixan  tarkib 
to p g a n   milliy  va  m a ’naviy  q a driy atlarn i  e ’zozlash  va  izchil 
ta rg ‘ib  qilish,  xalqim izning  eng  yaxshi  u d u m   va  a n ’a n a ­
la rin i  k e n g   o m m a l a s h t i r i s h ,  r e s p u b lik a   m a h a l l a l a r i d a  
m a d a n i y   va  m a ’rif iy   i s h l a r n i   k e n g   y o ‘lg a  q o ‘y is h , 
sh u n in gd ek ,  ularn i  ijtim oiy  va  iqtisodiy  jih a td a n   y a nad a 
m u s ta h k a m la s h   c h o ra la rin i  davlat  y o ‘li  bilan  q o ‘llab-qu v- 
vatlash  m a q sa d id a   j a m g ‘a rm a   tashkil  etildi.
U sh b u   ja m g ‘a rm a n in g   asosiy  vazifasi  a h o lin in g   ta ri­
xan  q a ro r  to p g a n   u d u m   va  a n ’a n ala rin i  avaylab-asrash   va 
boyitishga  h a r   to m o n la m a   k o ‘m a k la sh ish ,  k a m   t a ’m i n ­
langan  oilalar,  n o g iro n lar,  yetim larga  va  yolg‘iz  qariya- 
larga  n isb atan   in so n parv arlik  va  m e h r-s h a fq a t  m u n o s a - 
batida  b o ‘lish  g ‘oyalarini  ta r g ‘ib  qilish,  u larga  m o d d iy   va 
m a ’naviy  y o rd a m   k o ‘rsatish,  b o z o r  iqtisodiyoti  sh aro itid a 
m ah allala rn i  ijtim oiy,  iqtisodiy  va  m a d a n iy   rivojlantirish- 
ga  k o ‘m a k la sh ish d a n   iboratdir.
0 ‘zbekiston  Respublikasi  Prezidentining  maxsus  fa rm o ­
niga  k o ‘ra,  ja m g ‘arm aning   hisob  raqam iga  25  mln.  so ‘m 
pul  o ‘tkazildi,  shuningdek,  respublika  idora  va  m uassasa- 
lariga ja m g ‘armaga  aniq  m aqsadni k o ‘zlab yordam  k o ‘rsatish 
tavsiya  etildi.  U n d a n   tashqari  m ahallada  kam  t a ’minlangan, 
k o ‘p  bolali  oilalar,  yolg‘iz  keksalar,  nogironlar,  yetim -ye- 
sirlar,  boquvchisini  y o ‘qotgan  oilalarni  ijtimoiy  m uh ofaza 
qilish,  xo tin-qizlarning  m anfaatlarini  m u ho faza  qilish,  m a ­
halla  h u d u d id a   ja m o a t  ta rtib in i  t a ’m in la s h ,  y o s h la r  va 
o ‘sm irlar  o ‘rtasida  hu quq buzarlikning  oldini  olish,  voyaga 
yetm a g an la rn in g   h u q u q la rin i  m u h o fa z a   qilish,  yoshlarni 
harbiy  xizm atni  o ‘tashga  jism o niy  va  m a ’naviy  tayyorlash 
ishlari  h a m   amalga  oshiriladi.  H a r  bir  oilaning  o ‘z  kasbiy 
sulolasi  b o ‘lganidek,  m a h allan in g   h a m   uzoq  tarixga  ega 
b o ‘lgan  k a sb -h u n a r  sulolasi  mavjud.  M ahalla  ay n an   shu 
h u n a r  n o m i  bilan  h a m   ataladi.  M ahallalar:  z a r d o ‘zlar  m a-
196

---

hallasi,  e tik d o ‘zlar  yoki  d urad go rlar  m ahallalari  kabi.  M a ­
hallaning  tartib  qoidasi,  qadriyatlariga  b a rc h a   am al  qilishi 
shartdir.  P rezid en t  I.  K arim ov  aytganidek:  « H a m m a  — u 
qan d ay   od a m   b o ‘lm asin,  qaysi  lavozim da  o ‘tirm asin,  m a ­
halla  ahliga  b o ‘ysunishga  majbur...  Ay rim  «beli  b a q u w a t -  
lar»  h a m ,  quturib  ketayotgan  b a ’zi  kim salar  h a m   m ah alla- 
ga  quloq  soladi».  K im d a -k im   bularga  rioya  etm asa,  h u r ­
m a t  q i l m a s a ,   u  m a h a l l a d a g i   o ‘t a d i g a n   t a d b i r l a r d a n ,  
t o ‘y - m a ’ra k a lard an   ch etlatilad i,  ta k lif  etilm aydi.  A garda 
kibr-u  havo  bilan  q o ‘n i- q o ‘shni,  m ahalla  ahli  a n ’analarini 
oyoq  osti  qilsa,  yoki  bepisandlik  bilan  m u n o sab a td a   b o ‘Isa, 
amaldagi  q on unlarga  xilof  ish  tutsa,  u  m a h allad an  c h iqa- 
rib  yuboriladi.  Bu  esa  m ahalla  q o n u n id a   eng  oliy jazodir. 
Bu  ja z o   o ta -o n a n in g   noqobil  farzandni  «oq  qilish»i  bilan 
tengdir.  M ahallalardagi  choyxonalar h a m   o ‘ziga xos  ah am i- 
yat  kasb qilib,  aynan  k o ‘pgina tadbirlar,  t a ’lim-tarbiya  ishlari 
va  h o k a zo la r  a n a   shu  jo yd a  o ‘tkaziladi.
Xulosa  qilib  aytganda,  m ahalla  Sharq  xalqlari  u c h u n  
m u h im   qadriyat  b o ‘lib,  m ahallaning   h a r b ir  fuqarosi  uning 
s h a ’ni,  g u llab-yash nashi,  ta ra q q iy o ti  u c h u n   b u tu n   k uch 
va  im ko niyatini  safarbar  etishi  zarur.
In s o n   m a ’n a v iy a tin in g   s h a k l- 
° ila 
l a n i s h i d a   o i l a   h a m   j u d a   k a t t a
o ‘ringa  egadir.  Oila  —  nikohga  yoki  tu g‘ishganlikka  asos- 
langan  kichik  guruh.  U n in g   a ’zolari  r o ‘zg‘orining  birligi, 
o ‘zaro  y ordam i  va  m a ’naviy  m a s ’uliyati  bilan  bir-biriga 
bog ‘langan.  Oila ja m o a - u r u g ‘chilik  tu z u m in in g   yemirilishi 
bilan  barq a ro r  uy ushm a  b o ‘lib  yuzaga  keldi.  M o n o g am i- 
yaning  dastlabki  tarixiy  shakli  patriarxal  oila  b o ‘Igan  va  oi~ 
lani  ota  boshqargan.  Oila  h a m  jam iyat  taraqqiyotiga  va  oila 
a ’zolari  o ‘rtasidagi  m e h n a t  taqsimotiga  qarab  m ohiyatini 
o ‘zgartirib  turadi.  Sharq  oilasi  G ‘arb  oilasidan  farq  qiladi.
H aq iq iy   sevgi,  m u h a b b a t  asosida  qurilgan  oilalar  k o ‘p. 
B a’z a n   h iso b -k ito b   asosida,  m ulkiy  m u n o s a b a tla r  asosida 
h a m   oila  q u rg a n la r  u chraydi.  S h u  sababli  oila  buzilishlari 
h a m   k o ‘pdir.
O ilad a  d o im o   ahillik,  totuvlik  b o ‘lishi  lozim .  A gar  bu 
narsa  b o ‘lm asa,  oilaga  p u tu r   yetadi.  U n in g   m ajburiyatlari
197

---

b u zilad i.  O ila  rasm iy  tu s   o lg a n   ta q d ir d a g in a ,  e r - x o tin  
o ld id a ,  x o tin   eri  o ld id a ,  u la rn in g   ikkovlari  fa rz an d lari 
oldida,  farzandlari  o ta-o nalari  oldida  m as’uliyatli  va  b u rc h - 
li b o ‘ladilar.  Oiladagi  m a ’naviyat  deyilganda  e r-x o tin ,  ota - 
o n a   va  b o la la r  o ‘rtasida  o ‘zaro  h u rm a t,  m e h r - m u h a b b a t, 
shafqat,  m e h r-o q ib a t,  odob-ax lo q,  t a ’lim -tarbiya va boshqa 
insoniy  tu y g ‘u la r  k o ‘z d a   tutiladi.
O ila n in g   b irin c h i  vazifasi  o ‘z  n a s l- n a s a b in i  d a v o m  
e ttiris h d a n ,  solih  va  soliha  fa rz a n d la rn i  ta rb iy a la sh d a n , 
oila  a ’z o la r in in g   tir ik c h ilig in i,  b o ‘sh  v a q tin i  k o ‘ngilli 
o ‘t k a z i s h d a n   ib o r a t d i r .  A h o li  s o n i  m a ’lu m   m u a y y a n  
k o ‘rsa tk ich d a   b o ‘lib  turishi  u c h u n ,  o lim la rn in g   hisobla- 
sh ich a ,  h a r  100  oilaga  260  ta  bo la  t o ‘g ‘ri  kelishi  kerak. 
A n iq ro g ‘i,  100  oiladan  60  tasida  3  ta d a n ,  40  tasida  2  ta d an  
bola  b o ‘lishi  lozim.  O lim la r  hisoblariga  k o ‘ra,  a g ar  h a r 
bir  oila  b itta d a n   fa rzand   k o ‘rsa,  8-av lo dg a  kelib,  y a ’ni 
200  yildan  keyin  bu  xalq  m illat  sifatida  y o ‘q  b o ‘lib  keti- 
shi  m u m k in   ekan.
M a ’lumki,  oila jam iy a tn in g  birlam chi b o ‘g ‘inidir.  J a m i­
yat  a n a   shu  b o ‘g ‘inlardan  tashkil  topadi.  Lekin  u  sh un- 
chaki  b o ‘g ‘in  em as,  tirik  vujudlar  ittifoqidir.  H a r  b ir  tirik 
vujudning  o ‘zi  alohida  bir  olam.  Oila  —  o ta - o n a   va  u la r­
ning  b o la -c h a q a la ri,  eng  yaqin  tu g ‘is h g an larid an   iborat 
kishilar  g u ru h i,  b o s h q a c h a   a y tg a n d a ,  x o n a d o n d ir.  O ila 
o d a m la rn in g   tabiiy,  iqtisodiy,  h uq uq iy ,  m a ’naviy  m u n o ­
sabatlarga  asoslangan  ijtim oiy  birligidir.  Tabiiy  m u n o s a ­
bat  deyilganda  b o la -c h a q a li  b o ‘lish,  iqtisodiy  m u n o sab a t 
deyilganda  m ulkiy  m u n o s a b a tla r —  u y - r o ‘zg‘or,  hovli-joy, 
bo sh p an a ;  h u q u q iy   m u n o s a b a t  deyilganda  n ik o h n i  davlat 
y o ‘li  bilan  qayd  etish  n a z a rd a   tutiladi.
h u d a   aralashishga  haqli  em as.  Shu  sababli  oila  m u q a d d a s  
va  daxlsiz  hisoblanadi.  R am ziy   qilib  aytsak,  oila  o ‘ziga 
xos  kichik bir  m u x to r davlatdir.  Lekin  oila  o sm o n d a n   tush- 
m aydi,  oila  ja m iy a t  ta sh q arisid a  e m as,  uning   ta rk ib id a - 
dir.  Oilaviy  m u n o s a b a tla r  ja m iy a td a g i  m a v ju d   ijtim oiy,
O ila v iy
m u n o s a b a t l a r
Oilaviy  m u n o s a b a tla r  nisbatan 
m u s ta q il  h o d is a   b o ‘lib,  o ila n in g  
ichki  ishlariga  h e c h   kim   h u d a - b e -
198

---

iq tiso d iy ,  m a fk u ra v iy   va  m a ’n aviy  m u n o s a b a tla r   bilan 
belgilanadi  h a m d a   ula r  t a ’sirida  o ‘zgarib  boraveradi.
X alqim izd a,  n ik o h   en g,  avvalo,  Arshi  a ’loda  o ‘qilur, 
keyin  esa  yerda,  deb  b e h u d a   aytilm agan.  O ta -b o b o la ri- 
m izning  azaliy tushunchalari  b o ‘yicha,  nikoh  —  ilohiy  ahd, 
oila  —  m u q a d d as.  «X otinlaringiz  ziroatgoh in gizd irlar» ,  — 
deyiladi  Q u r ’o n i  k a rim n in g   B aqara  surasi  223-oy atida. 
Bu  s o ‘zlar  bilan  oila  tu z is h d a n   b irin ch i  m u d d a o   —  fa r­
z a n d   k o ‘rish  ekaniga  ishora  q ilin m o q d a .
Bola  tarbiyasida  o taning   q a ttiq q o ‘lligi,  o n a n in g   m ehri- 
bonligi  hal  qiluvchi  omillardandir.  Oiladagi um u m iy sog‘lom 
iqlim  m ehr-m u h a b b a t,  oqibat,  o ‘zaro  hurm at,  tinch-totuvlik 
o ta - o n a n i n g   bilim   saviyasi,  i y m o n - e ’tiq od lilig i,  p u l  va 
puldorlikka,  m od diy  va  m a ’naviy  boylikka  m unosabati  va 
shu  kabi  k o ‘pgina  narsalarga  b o g iiq .
M a ’naviyatsiz  m o d d iy   farovonlikka  h a m ,  u m u m ta ra q - 
q iy o tg a   h a m   e rish ib   b o i m a y d i .   M a ’naviy  q a sh s h o q lik  
milliy  ta n az z u lg a   olib  b o rad i.  N o h a lo l  a y o ld an   halol  fa r­
z an d   dunyoga  kelmaydi.  U m u m a n ,  п оро к   ayolni  O n a   deya 
sharaflab  b o i m a y d i .   «Q ush  uyasida  k o ‘rganini  q ila d i» ,— 
de g an   m a q o l  b e h u d a   aytilm agan.
0 ‘zbek  o ilasining   o ‘ziga  xos  axloqiy  m e z o n la ri  bor. 
Avvalo,  e rta la b   b arvaqt  tu rish   shart.  Rizqi  r o ‘z  to n g d a  
ulashiladi.  K im ki  g ‘aflat  bosib,  o ‘rin d a   yotaversa,  rizqi- 
d a n   q u ru q   q o la d i,  deyiladi.  B arvaqt  tu rilg a n   k un i  ish, 
o ‘q is h n in g   u n u m li  b o i i s h i   h a m m a m iz g a   m a i u m .   Ik- 
k in c h id a n ,  y u z - q o i n i   y u v m asd an   h o l-a h v o l  s o ‘ralm aydi, 
y u z - q o i   yuvilgandan  keyingina  kichiklar  kattalarga  salom  
beradilar.  A yollar  n o n u s h ta   hozirlaydilar.  Q izlar,  kelinlar 
hovlini,  k o ‘c h an i  supurib,  suv  sepib  q o ‘yadilar.  D asturx on - 
ga  birin ch i  b o i i b   o ilan in g  yoshi  u l u g i   q o i   uzatadi.
Ish  yoki  o ‘qishga  o ilaning   yoshi  u l u g i d a n   fo tih a   olib 
ketiladi.  Q a y tg an d a   h a m   ularga  uchrashilib,  salom   b e ri­
ladi.  U la r  b u n d a y   h u r m a td a n   m a m n u n   b o i i b ,   yoshlarni 
d u o   qiladilar.  S h u n in g   u c h u n   h a m   oilani  r o h a t-f a ro g ‘at, 
tin c h lik -x o tirja m lik   m askani  deydilar.
Oila  —  millat  parvozi  u c h u n   m aydon.  Oilaga  qadim dan 
juda  katta e ’tibor qaratilgan.  Qadimgi Y unon faylasufi Aflotun
199

---

oila  tashkil  qilishda  yigit  qanday  oilada  tarbiya  topgan  qizga 
uylanajagini,  qizning  o ta-onalari  esa  qanday  oilalarga  qiz- 
larini  berayotganlarini  yaxshi  bilishlari  kerak,  deb  hisobla- 
gan.  35  yoshgacha  turm ush  qurm agan  od a m   jam iyatda  al- 
batta  «bo‘ydoqlik»  bojlarini to  lashi  kerakligini Aflotun  qonun 
tariqasida joriy ettirgan.  Arastu  fikricha esa oila — bu odam lar 
m uloqotining  dastlabki  k o ‘rinishi  b o ‘lib,  oilalar  m ajm uidan 
davlat  kelib  ch iq qan.  Hadislarda:  «Eng  yaxshi  sadaqa  — 
kishining  o ‘zidan  keyin  boylik  qilib  qoldirgan  narsasidir  va, 
eng  avvalo,  o ‘zing  boqadirgan  kishilarga  (ahli  ayoling)  xaij 
qilgin»,  — deyiladi  va  o ilaning   m u sta h k am lig in i  t a ’m in - 
lashning  iqtisodiy  asosiga  alohida  e ’tibor  qaratiladi.
Oila  va  ja m iy a t  bir-b irig a  b o g ‘liq  b o ‘lib,  ja m iy a tn in g  
o ‘zi  h a m   o ila la rd a n   ta sh k il  to p g a n .  0 ‘z b ek   o ila s in in g  
dunyodagi  boshqa  oilalarga  o ‘xshash  to m o nlari  ko‘p.  Lekin 
o ‘ziga  xos  to m o n la ri  h a m   mavjud.
O ilan in g  m a ’naviy  va  h u q u q iy
O i l a n i n g   m a ’naviy 
asoslari  K on stitu tsiy am izd a   belgi-
va  h u q u q iy  
iab  q o ‘yilgan.  Asosiy  Q o n u n n in g
a s o s   a n  
6 3 -m o d d a s id a :  «Oila  ja m iy a tn in g
asosiy  b o ‘g ‘in id ir  h a m d a   ja m iy a t  va  davlat  m u h o fa z asid a  
b o ‘lish  hu q u q ig a   ega»,  — de g an   q o id a   m avjud.  Oila  h u - 
qu qi  —  n ik oh   tuzish  va  n ik o h n i  b e k o r  qilish  tartibi  va 
shartlari;  e r-x o tin ,  o ta - o n a   bilan  b o la la r  o ‘rtasidagi  s h a x ­
siy  va  m ulkiy  m u n o sab a tla r;  farzand lik ka  olish,  vasiylik 
va  hom iylik ,  bo la  asrab  olish  tufayli  kelib  c h iq ad ig an   m u ­
n o sab atlar;  fuq arolik  holati  d a lo la tn o m a la rin i  qayd  qilish 
ta r z i n i   b e lg ila y d ig a n   h u q u q iy   m e ’y o r la r   y ig ‘in d is id ir. 
0 ‘zb ek isto n   R espublikasi  oila  h u q u q in in g   asosiy  ta m o y il- 
lari  q u yidagilard an   iborat:
—  oila ja m iy a t  va  davlat  m u h ofazasid a;  b a rc h a   fu q a ro - 
lar:  jinsi,  irqi,  m illati,  tili,  dini,  ijtim oiy  kelib  chiqishi, 
e ’tiq o d i,  shaxsi  va  ijtim oiy  m a v q eid an   q a t ’i  n azar,  q o n u n  
o ld id a  teng;
— ayol  bilan  erkak  oilad a  ten g  h u q u q q a   ega;
— faqat  yakka  nikohlilikni  ta n   olish  va  uni  m u sta h k a m - 
lashda  y o rd a m   berish;
—  ixtiyoriy  va  erkin  nikoh;
200

---

— davlat  n a zo rati  ostid a  n ik o h d a n   e rk in   ajralish;
— davlat  otalik,  o n alik   va  bolalikni  m u h o fa z a   etadi  va 
u la rn in g   m a n fa atlarin i  h a r  to m o n la m a   h im o y a   qiladi;
— b o la la rn i  milliy  istiqlol  g‘oyasi  va  m afkurasi  ru h id a 
tarbiyalash  va  hokazo.
1998-yil  30-aprelda  0 ‘zbekiston  Respublikasining  «Oila 
kodeksi»  q a b u l  q ilind i.  U  1948-yil  1 0 -d e k a b rd a   q a b u l 
q ilin g a n   B M T n in g   « In s o n   h u q u q la ri  u m u m ja h o n   d e k - 
laratsiyasi»ga  t o ‘la  m os  keladi.  «Oila  kodeksi»  8  b o i i m ,  
2 3 8 -m o d d a d a n   iborat  b o ‘lib,  u nda  nikoh,  qon -q arin do shlik  
va  b o la la rn in g   n a sl- n a s a b in i  belgilash,  o t a - o n a   h a m d a  
voyaga  yetm agan  bolalarning  h u q u q   va  m ajburiyatlari,  oila 
a ’z o larin in g   va  b o sh q a   sh axslarning  a lim e n t  m a jb u riy a t­
lari,  o t a - o n a   q a r a m o g ‘id a n   m a h r u m   b o ‘lgan  b o la la rn i 
jo y lash tirish   shakllari,  fuq arolik  h o la ti  va  d a lo la tn o m a ­
larini  qayd  etish,  ch et  el  fuqarolari  va  fuqaroligi  b o i m a g a n  
shaxslar  ishtirokidagi  oilaviy  m u n o s a b a tla rn i  tartibga  so- 
lish  va  b o s h q a la r  o ‘z  ifodasini  topgan.
so ‘ngra  o ta -o n a  bilan  farzand  orasidagi  h a q -h uq uqlar.  O ta- 
o n a n in g   fa rzan d  oldidagi  burchlari:
1.  F a rz a n d   d u n yo ga  kelgach  unga  chiroyli  ism  q o ‘yish.
2.  F a rz a n d n in g   o ‘ng  q u lo g ‘iga  a zo n ,  c h a p   q u lo g ‘iga 
ta k b ir  aytish  (c h a q a lo q d a n   h a r   xil  dev,  in s-u   jin la r  d a f  
b o ‘ladi).
3.  F a rz a n d g a   a q iq a   qilish.  Q u rb i  yetm asa  shart  em as.
4.  F a rz a n d g a   ilm  (diniy  va  dunyoviy  ilm,  k a s b -h u n a r) 
o ‘rgatish.
5.  F a rz a n d   voyaga  y etgach  uy lantirish  yoki  tu rm u sh g a  
berish:
F a rz a n d la rn in g   o ta - o n a   oldidagi  b urchlari:
1.  M u h to j  b o ‘lganda  ta o m la n tirm o q .
2.  X iz m atin i  qilm oq.
3.  C h a q irg a n d a   labbay  d eb  javob   b erm oq .
4.  G u n o h d a n   b o sh q a   ishlarga  buyursa  itoat  e tm o q .
5.  O ta - o n a   bilan  y u m s h o q   m u o m a la d a   g aplashm oq .
O t a - o n a   va 
f a r z a n d l a r   b u r c h i
S hariatim izda  h a r bir  insonning 
b ir-biriga  h a q -h u q u q la ri  bor.  Av­
v a l o ,   e r - x o t i n n i n g   h u q u q l a r i ,
201

---

6.  O ta - o n a n i,  q o d ir  b o ‘lsa,  libos  bilan  t a ’m in la m o q .
7.  O ta - o n a n in g   orqasid a  yurm oq.
8.  0 ‘zi  rozi  b o ‘ladigan  narsani  ota-o nasiga  h a m   ravo 
k o ‘rm oq.
9.  0 ‘zi yom on  ko‘rgan  narsani  ota-onaga  ravo  ko‘rmaslik.
10.  D o im o   o ‘zi  u c h u n   d u o   qilganda,  o ta -o n a n i  ham  
duo  qilmoq.
H a r  bir  o ta -o n a   yaxshi  farzand  o ‘stirishni  xohlaydi.  Le­
kin  mavjud  moddiy  va  m a'naviy  m uhit  b a ’zi  farzandlarni 
buzadi,  yo ‘ldan  ozdiradi.  Y usuf  Xos  Hojib  aytadi: