Hadisi sharifda:
«Kimki dunyoni xohlasa, ilm olsin, kimki
oxiratni xohlasa, ilm olsin», — deyiladi. Aslida, hadislar o ‘z
m ohiyatiga k o ‘ra Q u r ’o n d a n keyingi ikkinchi m u q a d d as
m a n b a, eng m o ‘ta b a r va b eb ah o h ik m a tla r majmuasidir.
Shuningdek, hadislar k o ‘p hollarda Q u r’o nn in g turli oyat-
larini tushuntirib, ularni t o ‘ldirib h a m beradi.
Hadislarda
ilm poklik, halollik, kishilarni yaxshilik sari
bo sh lo v ch i, q o r o n g ‘ilikda y o ‘l k o ‘rsa tu v ch i m a s h ’al ta -
riqasida ta lq in qilinadi. Ilm — bu h ik m a t, poklik ram zi,
ilmsizlik johillikdir. Ilm , avvalo, e ’tiq o d d ir. ly m o n bilan
ilm egizak. H a r q a n d a y ilmli o d a m o ‘z b ilim ig a a m al
qilishi, u n d a n kelib chiqib, kishilarga t o ‘g‘ri y o ‘l k o ‘rsatishi
m aslahat beriladi.
D in n in g asosini iy m o n , e ’tiq o d tashkil etadi. S h u n in g
u c h u n h ad islard a d in n in g ofati u c h ta , d e b k o ‘rsatiladi:
1) b eam al o h m ; 2) zolim hokim ; 3) bilm asdan fatvo aytuv-
chi ulam o. Ilm oliyjanob va savob ish. H a tto k i, ilm olish
ibodat, taqvo dan afzal. C h u n k i ilm d in n in g asosini, us-
158
tu n in i tashkil etadi. Ilm h ik m a t, ilm fazilat, ilm d in n in g
riv o jin i, u n in g t a r q a lis h in i t a ’m in la y d i. I lm n i o ‘q ish ,
ta k ro rla sh , yozish b ilan m u s ta h k a m la s h , c h u q u rla sh tirish
lozim. Ilm y angilanib tu rm a s a , foydasiz. Ilm n i yangilash
uni q u ru q yodlash, tak ro rlash bilan em as, sado qat, e ’tiqod
bilan b o i a d i . Ilm , h ik m a t kishini turli п о р о к ishlardan
a srayd i, h a tto k i, «bir soat ilm o ‘rg a n ish k ech asi bilan
n a m o z o ‘qib c h iq q a n d a n afzaldir. Bir ku n ilm o ‘rganish
uch bir oy r o ‘za tu tg a n d a n yaxshiroqdir», deyiladi.
Ilm kishilarga n a f keltirishi lozim . O lim la r bu y o i d a
r a h n a m o b o i i s h i k e ra k . « Ilm ikki x ild ir, biri q a lb d a
b o i a d i — uni ilmi n o f e ’ (foydali) deyiladi, ikkinchisi til-
da b o i a d i — u A lloh ta o lo n in g o d a m bolasiga yuborgan
h u jja tid ir » . Ilm fo y d a li b o i i s h i u c h u n u o d a m l a r g a
o ‘rgatilishi kerak. Ilm li inson sadoqatli b o i i s h i , kishilar
ga yaxshilikni o ‘rgatishi kerak. Ilm bilimli, sad oqatli in
son u c h u n fazilat b o i s a , bu holatni u boshqalarga singdiri-
s h i z a r u r . H a d i s l a r d a i l m l i k i s h i m e v a l i d a r a x t g a
o ‘xshatiladi. Ilm — bu m a ’rifat, fazilat. llm siz m a m lak atd a
fitn alar k u ch ay ad i, qotillik avj oladi.
U m u m a n , islom da ilm -fanni egallash, m a ’rifatli b o i i s h
ju d a savobli ish ek an i q a y ta -q a y ta t a ’kidlanadi. Beshik-
d a n to q a b rg a ch a ilm izlash lozimligi qayd qilinishining
o ‘zi k a t t a ta r b iy a v iy a h a m i y a t g a e g a d ir . H a d i s l a r d a
«sadaqaning afzali m o ‘m in kishi ilm o ‘rganib, s o ‘ng boshqa
m o ‘m inlarga h a m o ‘rgatishidir» deyiladi.
- In s o n kibrga- berilib k e tm a sa ,
m о^гпа °i
аГ
o ‘zini h a m m a d a n o rtiq q o ‘ym asa,
A llo h n in g xalifasi s ifa tid a b ilim
egasi b o ‘lib, y o ru g ‘ d u n y o n in g b a rc h a bilim lariga u ning
id ro k i y e tad i. D in — ru h iy a tim iz ta rb iy a c h is i, ilm —
d u n y o n i va ox iratni bilish quroli, inson ikkalasini h a m
e g allam o g ‘i kerak.
M u h a m m a d X o ra zm iy , A h m a d F a rg ‘o n iy , A bu N a s r
F o ro b iy , B eru niy, Ib n S in o , Im o m a l-B u x o riy , Im o m
a t - T e r m i z i y , A b u Y a z id T a y f u r a l - B i s t o m i y , I m o m
G ‘azzoliy, M a h m u d K o sh g ‘ariy, Y u s u f Xos H ojib, A h
m a d Y a s s a v iy , Y u s u f H a m a d o n i y , X o ja A b d u l x o l i q
159
G ‘ijduvoniy, B a h o u d d in N a q s h b a n d , M irz o U lu g ‘bek,
Ali Q u s h c h i, B o b u r M irz o , A lish er N a v o iy , B ehbudiy,
M u n a v v a r Q o ri kabi u lu g 6 z o tla r h a y o t ta rz i, ilm u c h u n
f id o y ilig i, e ’t i q o d i n i n g p o k lig i b ila n b a r c h a g a ib r a t
b o ‘lganligini bilib olish m u m k in . D e m a k , d iniy va d u n y o -
viy m a ’rifatni ja m q ilgan, a n a s h u b a r ikki ilm n i egalla-
g a n k ish in in g ikki d u n y o s i o b o d d ir.
Islom ni faqat aqida deb qaram aslik kerak, balki u, av-
valo, m a ’rifat, ilmdir. Islom tarixi s h u n d an dalolat beradiki,
M u h a m m a d Payg‘a m b arim izgach a b o ‘lgan davr arablarda
«johiliya» davri deb atalgan. Forob iy ning t a ’kidlashicha,
«johiliya» n o d onlik davri b o ‘lib, islom a n a shu n o d onlik
davri o ‘rniga keng m a ’n o d a m a ’rifat, m adaniy at vujudga
keltirdi, ilm -fan, falsafa va s a n ’atni rivojlantirdi, o ‘ziga xos
m a ’naviyat va m a ’rifatni yaratdi.
M ustaqillik tufayli farzandlarim izni dunyoviy bilimlar
bilan bir qatorda, Im o m Buxoriy to ‘plagan hadislar, N a q sh
b a n d t a ’lim o ti, T e rm iziy o ‘gitlari, Yassaviy h ik m a tla ri,
Im o m G ‘azzoliyning d in va d u n y o haqidagi qarashlari,
Y u su f H a m a d o n iy n in g tasavvufi, I m o m M o tu rid iy n in g
h id o y a t k a lo m i, G ‘ijd u v o n iy n in g t a ’lim - ta r b iy a g a o id
o ‘gitlari asosida tarbiya qilish im koniga ega b o ‘ldik.
B ilim do nlik — m a ’naviy b a rk a m o llik k a e rish ish n in g
m u h im s h a rtla rid a n biri. Bilim — k ishilarning ta b ia t va
jam iy at hodisalari h a q id a hosil qilgan t o ‘g ‘ri m a ’lum otlari,
k o ‘n ik m a — i n s o n n i n g ilg arigi ta jr ib a la r i, m a la k a —
m uayy an ish yoki h a ra k a tn i a m alga o shirish qobiliyati va
boshqarish ja ra y o n larin in g zam onaviylashuvidir. B ularning
h a m m a s i a m a liy fa o liyatg a m o s m u ta x a ss is la r y etish ib
chiqishiga xizm at qiladi.
«Ilm — dunyoning izzati, — degan edi Abdulla Avloniy.
— Ilm inson uch u n g ‘oyat oliy va m uqadd as bir fazilatdir.
Zeroki, ilm bizga o ‘z ahvolimizni, harakatim izni oyna kabi
k o ‘rsatur. Z ehnim izni, fikrimizni qilich kabi o ‘tkir qilur».
Bir k u ni ilm o lish n in g fazilatlari va davlat h aqidagi
suhbat c h o g ‘ida yahudiylar H azrat Aliga bitta savol bilan
m urojaat qiladilar. U m a ’naviy-axloqiy, falsafiy-ijtimoiy,
m a d a n iy -m a ’rifiy jih a td a n puxta javob beradi: Javoblar:
160
1. Ilm afzaldir, c h u n k i ilm in son ni y o ru g ‘likka olib
chiqadi, davlat — esa zulmatga.
2. Ilm afzaldir, ch un ki ilmli kishining d o ‘sti k o ‘payadi,
davlatli kishining esa d u s h m a n i k o ‘p b o ‘ladi.
3. Ilm afzaldir, ch un ki ilmni q a n c h a ishlatsa, k o ‘paya-
veradi, davlatni ishlatsa kam ayadi va y o ‘qoladi.
4. Ilm afzaldir, c h u n k i ilm ni h e c h kim o ‘g ‘irlay ol-
m aydi, d avlatni esa o ‘g‘irlaydi.
5. Ilm k o ‘paygan sari kishining qalbi n urlanib, jilolanib
b oradi. D avlat k o ‘paysa, kishining qalbi qorayib, tu m a n -
lashadi.
6. Ilm k o ‘p a y sa , k o ‘ngil h a m is h a x o tir ja m , d av lat
k o ‘paysa, t u n - u k u n behalovat b o ‘lur.
7. Ilm q a d im d a n m eros, ja n o b payg‘a m b a rim iz sallal-
loh u alayhi va sa lla m d a n meros.
8. Ilm k o ‘p aysa u d u n y o d a ja v o b b e rilm a s , d avlat
k o ‘paysa, hisob berilur.
9. D avlat k o ‘payib ketsa, F ir ’av n d ek xudolik ni d a ’vo
qilur, ilm k o ‘paysa, yolg‘iz A lloh ta o lo d a n q o ‘rqur. H a m -
m a A lloh ta o lo n i ilmiga qarab taniydi.
10. Ilm riyozatga, halollikka, davlat esa zalolat, h a-
ro m lik ka olib boradi.
D em ak, ilm hayot va tu rm u sh d a orttirilgan tajribalaming
am aliy va u m u m iy — nazariy natijasidir. Inson ilm tufayli
h a r q an d ay qiyinchilikdan oson chiqib ketishi m um k in .
Zukkolik, topqirlik, aql-zakovat, hoziijavoblik, donolik
va donishm andlik, chechanlik kabi fazilatlar ilm -idrokning
kuchliligi bilan bevosita b og‘liq. H a, aql chirog‘i ilmdir.
Q u r ’o n i karim va hadisi shariflarda bilim egallash —
jamiyatga va o ‘ziga foyda keltiruvchi shaxs b o ‘lib yetishishda
m u h im om il, d eb qayd qilingan. Tolibi ilm b o ‘lish farzdir.
Bilimsizlik kishilarni n odonlikka olib keladi. Bilimsiz ja m i-
yatda esa ja h o la t, razolat h u k m ro n lik qiladi. Islom dinida:
«Bilimning ofati unutishdir. U ni noahil kishiga gapirish esa
uni zoye qilishdir», «ilm-u h u narn i C hin (Xitoy)da b o ‘Isa
h a m borib o ‘rganinglar», — deb d a ’vat etiladi. Shunga k o ‘ra,
«ohm b o ‘l, yo b o ‘lmasa bilimga va ilm ahliga muhabbatli
b o ‘l. Beshinchisi b o i m a , halok b o ‘lasan», deyilgan.
11 — M a ’n a v iy a t a s o s la ri
161
M u h a m m a d alayhissalom aytadilar: «Ilm — ib o d a td a n
afzal», «Ibodat fazilatidan k o ‘ra ilm fazilati m eng a se-
vim liroqdir».
Im o m G ‘azz o liy ( X I —X II asrlar) a q ln i (va fik rni)
asrash borasida ilm va ilm o lishn in g a h a m iy a ti katta deb,
a qlning 4 m a ’n o d a kelishini bayon etgan:
a) aql in so n n i h a y v o n lard an ajratgan nafs b o i i b , in
son aqli bilan nazariy m a ’lu m o tla r va fikriy ja ra y o n la rn i
o ‘rganish qobiliyatiga ega b o ‘ladi;
b) aql, aqlini ta n ig a n b o lan in g z o tid a vujudga kelgan
«imkonsiz — zaruriy — m um k in » haqidagi m a ’lumotlardir.
Bir ikkidan kichikdir, bir narsa ayni p a y td a ikki jo y d a
b o ‘lm aydi, kabi;
d) tajriba bilan q o ‘lga kiritilgan m a ’lu m otlarg a h a m
aql deyiladi;
e) in so n n in g o ld in n i k o ‘rib, shu ng a k o ‘ra sabot bilan
c h o r a - ta d b ir k o ‘ra olishiga h a m aql deyiladi.
D e m a k , aql va ilm b ir-b irig a
B!*i“ !a!’IV?g
b o g ‘liqdir. Biri b o ‘lm a sd an ikkin-
0 mis 1
chisi b o ‘lmaydi. Aql b ir daraxt, ilm
u n i n g m e v a s id ir . A ql b i l i m m e v a s in i b e r i s h i u c h u n
ishonchli b ir s h a ro itd a h u r va erkin b o i i s h i , ta n q id va
tortishish haqiga ega b o ‘lishi lozim.
A rastudan keyin ja h o n ilmida «Ikkinchi ustoz» («M ual-
lim i so niy» ) d e b ta n o lin g a n y u r td o s h im iz A b u N a s r
Forob iy (8 7 3 —950) o ‘z davri ja h o n ilm ining yutuqlariga
tayanib, b irin ch i eng m u k a m m a l ilm lar tasnifini yaratdi
va bu h a q da q a to r asarlar yozdi. F o ro b iy ilm larni inson
o ‘zlashtirishi n u qtayi n a z a rid a n 3 darajaga taqsim laydi:
1. D a stla b k i b ilim la r m a jm u i b o ‘lib, h a r b ir in so n
u c h u n o ‘z h a y o tin i ta rtib g a s o lis h d a b ir in c h i d a ra ja li
a h a m i y a tg a e g a b o ‘lg an o ‘q ish va y o z is h , h is o b la s h ,
lug‘atsh u n o slik va g ra m m a tik a , o ld i-so td i ilmi, tarix kabi
eng m u h im b ilim larni o ‘z ichiga oladi.
2. Shariat ilmi ( Q u r ’on va u n in g tafsiri, hadis ilmi,
fiqh, y a ’ni h uq u q sh u n o slik ).
3. Eng yuqori b o sqich da falsafiy bilim lar m ajm ui tura-
di. Beruniy (973— 1048) fikricha, ilm -fan, shu ju m la d a n ,
162
u ning tarixi, in so n u c h u n borliq h a q id a an iq va t o ‘g ‘ri
m a ’lu m o t berishi bilan birga, uning m a ’naviy qadriyatlari,
m a ’naviy dunyosi shakllanishiga, axloqiy barkam ollikka,
x u su sa n , y axsh ilik va y o m o n lik n i a jratishg a q a ra tilg a n
m u h im vosita va m a ’naviy m e ’yor deb t a ’riflanishi kerak.
Ib n Sino (980— 1037) — falsafiy ilm larn i, a w a l o , 2
ga: nazariy va am aliy ilm larga b o ‘ladi. N a z a riy b ilim lar
h a q iq a tn i bilishga, am aliy b ilim lar esa yaxshi ishlarni b a-
jarishg a qaratilgan.
Falsafaning nazariy qism i 3 ga b o ‘linadi: quyi d a ra -
ja d a g i ilm — ta b ia ts h u n o s lik ; o ‘rta d a ra ja d a g i ilm —
m a te m atik a; oliy darajadagi ilm — metafizika.
F alsafaning am aliy qismi h a m 3 ga b o i i n a d i : shaxs
haqidagi ilm; insonning o ‘zaro m unosabatlari haqidagi ilm;
davlatni, m a m la k a tn i boshq arish ilmi.
Shuningdek, Ibn Sinoning «Aqliy bilimlar tasnifi» asari-
da bulardan tashqari o ‘sha davrda mavjud ilmi nu ju m —
munajjimlik, ilmi falakiyot — astronomiya, handasa — geo-
metriya, tib — tibbiyot kabi 29 ilm ta rm o g ‘i tilga olinadi.
M antiq ilmi xatoliklardan saqlanish quroli, deb t a ’riflanadi.
Bilim olish da m a ’lu m o t m u h im a h am iy at kasb etadi.
Download Do'stlaringiz bilan baham: |