0 ‘zb e k ist o n r espu b lik a si ol1y va o rta m axsus ta’l im vazirligi

« M a m la ka t  tobqay  siyosatdin  nizom ,
Gar  siyosat  bo ‘Im asa  yetga y  halal,
125

---

Tobm agay  olam   ishi  aslo  tu zu t
 
Besiyosat  hech  vaqtu  hech  m a h a l» ,—  deydi.
XVII  asrda  yashab  ijod  etgan  Xoja  S a m a n d ar  Termiziy 
ham  o ‘zining  «Dastur ul-mulk»  asarida jam iyatda siyosatning 
roll,  uning  yuritilishi  haqida  qim m atli  fikrlar  bildirgan.
T u rli  m a m la k a tla rd a   davlat  b o sh q aru v   shakli  tu rlic h a  
b o ‘ladi.  B oshqaruv  shakli  k o n k re t  dav latd a  ho k im iy a tn i 
t a s h k i l  e tis h   u s u l l a r i n i n g   m a j m u i d i r .   B o s h q a r u v n i n g  
q a d im d a n   m a ’lu m   shakli  m o n a rx iy a   va  respublikadir.
B archa  siyosiy  rejim lar  ikki  q u ru h g a  — d e m o k ra tik   va 
d e m o k ratiyaga  zid  rejimga  b o ‘linadi.  D e m o k ra tiy a g a   zid 
rejim  u c h   tu rd a n  —  to ta lita r,  fashistik  va  avtok ratik  tu r- 
la rd a n   iborat.  Siyosiy  rejim,  y a ’ni  h o k im iy a tn i  a m a ld a  
oshirish  usullari  alb atta  shaxs  m a ’naviyatiga  k a tta   t a ’sir 
k o ‘rsatadi.  Yaxshi  siyosiy  rejim  b o ‘lsa,  shaxs  m a ’naviyati 
rivojlanadi,  yaxshilanib  bo ra d i  yoki  aksincha.
T a ra q q iy p a rv a r  siyosat  ja m iy a tn i  d e m o k ra tla s h tir is h  
sharoitida  shaxsning  ijtimoiy  mavqeini  oshirishni  t a ’m in - 
lovchi  yangi  im k on iy atlarn i  yaratadi.  F u q a ro la r  davlatni 
boshqarishda  ishtirok  etadilar  va  o ‘z  h u q u q la rid a n   keng- 
roq  foydalanadilar.  Siyosiy  erkinliklardan,  ju m la d a n ,  s o ‘z, 
m atbuot,  saylash-saylanish va  h.k.  erkinliklardan  foydalanish 
u c h u n   ijtimoiy  kafolat  beriladi.  M am lak a td a   siyosiy  p lu ­
ral izm   va  pa rla m en t  dem okratiyasi  u c h u n ,  q o n u n iy   m u - 
xolifat  u c h u n   y o ‘l  ochiladi.
0 ‘z b e k is to n   R espu blik asi  h u -  
S iy o sa t  ya 
q u q iy   d e m o k r a t i k   d a v la t  b a r p o
em o  ra   lya 
e t i s h g a   i n t i l m o q d a .   M a ’l u m k i ,
dem o kratiy a  «xalq  hokim iyati»  d egan  m a ’n on i  bildiradi. 
Biroq,  uning  asl  m a zm u n i, jam iyat  m a ’naviy  taraqqiyotida 
tutgan  o ‘rni,  inson  h aq-huquqlarini  belgilashdagi  vazifalari 
nimalardan  iborat?  Demokratiya —  fuqarolarning,  davlat or- 
ganlarini  tuzish,  ular  faoliyatida  ishtirok  etish,  m am lakatda 
inson  huquqlarini ta ’minlash orqali  nam oyon b o ‘ladi.  U  dav­
lat  bilan  inson  munosabatlarini  belgilaydi.  D em okratiya — 
fuqarolarning  ozodligi  va  tengligi  tamoyillariga  asoslangan 
s iy o s iy   t u z u m   s h a k l i d i r .   D e m o k r a t i y a   o z c h i l i k n i n g
126

---

ko‘pchilikka  b o ‘ysunishini,  davlat  hokimiyati  asosiy  organ- 
larining  saylab  q o ‘yilishi,  siyosiy  h u q u q   va  erkinliklaming 
mavjudligini  k o ‘zda  tutadi.
Demokratiya kishilik tarixida  insonning ongli hayoti bosh- 
langan  davrdan  boshlab,  uning  erk-irodasini,  xohish-istagini 
belgilaydigan  mezon  b o ‘lib  kelmoqda.  Jamiyat  va  insoniyat 
taraqqiyotining bar bir yangi  davrida demokratiya ham  yangi- 
dan-yangi  m azm un,  mohiyat  va  shakl  kasb  etib  borgan.
D e m o k ra tiy a   ja m iy a t  ta ra q q iy o tin in g   siyosiy,  h u q u -  
qiy,  m a ’naviy  va  b o s h q a   jih a tla ri  b ilan   birg a,  shu  j a m i ­
y a tn i  tashk il  e tg an   a h o li  u m u m iy   d u n y o q a ra s h in i  o ‘zida 
uy g‘u n la sh tira d i.  Bu  ji h a t d a n   q a ra g a n d a ,  a h o lin in g   tu r -  
m u s h   ta rz i,  a n ’a n a la ri  va  u rf -o d a tla r i  asosid a  s h a k lla n - 
g a n   m a ’n a v iy - r u h iy   o la m i  j a m i y a t d a   q a r o r   to p a d ig a n  
d e m o k ra tik   m a fk u ra   aso sida  q u rilsa ,  u n in g   o ‘z  m a n fa a t- 
lariga  m o s  k e lad ig an   siyosatiga  xiz m a t  qiladi.  M a b o d o , 
d e m o k ra tiy a   siyosiy  «o ‘yinlar»  h olatiga  kirsa,  m a m la k atd a  
p a ro k a n d a lik ,  a n a rx iy a   vujudga  keladi.  S h u  b o is d a n   h a m  
h a r   q a n d a y   davlat  o ‘z  h u q u q iy   asosiga,  siyosiy  rejim iga, 
b o s h q a ru v d a g i  a n iq   ta m o y illa rig a   ega  b o ‘lishi  lozim .
Demak,  fuqarolar o ‘z haq-huquqlarini himoya qilish bilan 
birga  ja m iy a t  va  davlat  oldidagi,  m a m la k atim iz   istiqboli 
y o ‘lidagi  vazifalari,  burchlarini  t o ‘la  anglab  olgan  taqdirda- 
gina  dem okratiya  o ‘zining  to m   m a ’nodagi  m azm u ni  va  ja - 
h o n   tajribasida  ta n   o lingan  m oh iyatiga  ega  b o ‘la  oladi. 
D e m o k ra tiy an in g   ikki  xil  shakliga  aloh id a  e ’tib or  berish 
lozim.  Bular:  bevosita  demokratiya;  vakillik  demokratiyasi.
1. 
Bevosita  dem okratiya  —  h ar  bir  fuqaroning  davlatni 
b o s h q a ris h d a   b e v o sita,  y a ’ni  shaxsan  ish tiro k   e tishidir. 
0 ‘zbekiston  Respublikasining  fuqarolari  jam iyat  va  davlat 
ishlarini  boshqarishda  o ‘z vakillari  orqali  ishtirok  etish  huqu- 
qiga  egadirlar.  Bunday  ishtirok  etish  o ‘zini  o ‘zi  boshqarish, 
referendum lar  o ‘tkazish  va  davlat  organlarini  dem okratik 
tarzda tashkil  etish  yo ‘li  bilan  amalga  oshiriladi.  Shuningdek, 
har  bir  shaxs  saylovda  ovoz  berish,  takliflar  kiritish  ham da 
bevosita  o ‘zi  va  boshqalar  bilan  birgalikda  vakolatli  davlat 
organlariga,  muassasalariga  yoki  vakillariga  ariza,  taklif  va 
shikoyatlar  bilan  murojaat  qilish  huquqiga  ega.
127

---

2. 
Vakillik  dem okratiyasi — davlatni  b oshqarishda,  dav­
lat  va  ja m o a t  ishlarida  fu q a ro la rn in g   vakillari  orqali  ish­
tirok   etishidir.  Vakillik  d e m o k ra tiy a sin in g   y o rq in   ifodasi 
xalq  d e p u ta tla r i  b o ‘lib,  u la r  say lo v c h ila rn in g   vakilidir. 
0 ‘zbekiston  R espublikasi  P rez id e n ti  h a m   xalq  vakilidir.
J a h o n   davlatchiligi  tajribalari  to b o ra   boyib,  xalqning 
o ‘zligini  anglash  jarayoni  tezlashib  borgan  sari  d e m o k ra ti­
yaning  jam iy at  hayoti  taraqqiyotida  tu tgan  o ‘rni  xususida 
m un o z arala r  keskin  avj  oldi.  XX  asr  kishilik  tarixida  kes- 
kin  burilish  yasadi.  Ikki  lager  o ‘rtasidagi  siyosiy,  iqtisodiy 
va  m a fk u ra v iy   r a q o b a t  tufay li  b ir  q a t o r   x a lq a r o   ta s h -  
kilotlarning  paydo b o ‘lishiga,  inson  h aq-huquqlarini  m a ’lum 
bir  tartibga  solib  turishga,  uni  him oy a  qilishga  ehtiyoj  se- 
zildi.  T otalitar tuzum dagi  inson  hu qu qlarining  chek lang an- 
ligi,  b i r i n c h i d a n ,   m a f k u r a v iy   y a k k a h o k i m l i k   j a m i y a t  
m a ’naviy  taraqqiyotini  cheklab  q o ‘ydi.  Ikkinch id an ,  Osi- 
yo,  Afrika  va  Lot in  A m erikasida  ozodlik  u c h u n   kurash, 
milliy  davlatchilikka  zam in  yaratish  va  shu  asosda  inson 
hu quqlarini  him oya  qilish,  h a r  to m o n la m a   barkam ol  de- 
m oratik  jam iy atni  vujudga  keltirishga  intilish  kuchaydi.
Qadimgi  Sharqda  azaldan  huquqiy  dem okratik  davlat- 
chilik va  fuqarolik jam iyatining turli  elem entlari  mavjud  edi. 
Bunga Afrosiyob va  Qoraxoniylar,  Xorazmshohlar,  Temuriy- 
lar  va  boshqa  q a to r  sulolalar  davlatchiligini  misol  qilib  kel- 
tirish  m um kin.  Bu  davrlar  haqiqat  va  adolat  g ‘oyasi  niho - 
yatda  baland  ko‘tarilganligi  va  b utun   m am lakatda  aniq  tar- 
tib-intizom  oTnatilganligi  bilan  alohida ajralib turadi.  Sharq 
uyg‘onish  davri  va  keskin  yuksalish  paytlarida  dunyoviy  ilm- 
lar,  ishlar bilan  islom  madaniyati nazariyasi va falsafasi  uyg‘un 
taraqqiy  topdi,  turm u sh   tarzimizga  aylanib  qoldi.
S o h ib q iro n   A m ir  T e m u rn in g   «K uch  ado latd ad ir»   d e ­
gan  s h io rid a   h u q u q iy   d e m o k ra tik   d a v la tn in g ,  fuqarolik 
ja m iy a tin in g ,  in so n n in g   yashash  h u q u q i  va  u n in g   b a rc h a  
erkinliklari  h a m d a   hozirgi  z a m o n   d e m o k ra tik   h a ra k atla - 
rining  eng  ilg‘o r   tajribalari  m ujassam   b o ‘lgan.
Sharq  davlatchiligida  inson  erki,  haq-huquqlari  ko‘p   ji­
hatdan  himoya  qilingan  o ‘z  davri  talab  va  ehtiyojlaridan  ke- 
lib  chiqib,  inson  ozodligi  va  xatti-harakatlari  erkinligi  ta ’min
128

---

---

Samarqand.  Registon  maydonining umumiy  ко ‘rinishi.
Xiva.  Kalta  minor madrasasi.

---

Buxoro.

---