S a v o l :
A bdulla Q odiriy ijod id a i l m - m a ’rifatni ta sh -
viq qilish q a n d ay o ‘rin tutgan?
J a v o b :
Abdulla Qodiriy. U o ‘zbek adabiyotining ul-
k an nam o y an d a la rid a n biri, o ‘zbek rom anchiligining asos-
c h isid ir. U 1 8 9 4-yild a T o s h k e n t d a t u g ‘ildi. Eski usul
m aktabida, ru s-tuzem m aktabida, s o ‘ng A bulqosim m a d r a
sasida o ‘qidi. 1910-yillarning o ‘rta la rid a n «Julqunboy»,
« D um b ulbo y» , «Jiyan», «Ovsar», «Shilg‘ay», «Shakkok»
kabi taxalluslar bilan vaqtli m a tb u o td a s h e ’r va hikoyalari
c h iq a b o s h la g a n . « M illa tim g a » , «A hvolim iz» s h e ’rlari,
«Juvonboz» hikoyasi, «Baxtsiz kuyov» d ra m a sin i yozdi.
U n in g o k ta b r o ‘zgarishlaridan keyingi faoliyati, asosan,
m a tb u o t bilan b o g ‘langan: «Oziq ishlari», «Rosta», «Ishti-
rokiyun», «Qizil bayroq» gazetalarida; «Inqilob», «K o m -
m unist y o ‘ldoshi» ju rn a lid a ishlagan, «M ushtum » jurnali
(1923) ning asoschilaridandir. 1919— 1925-yillarda m a tb u o t
da «M atb u o t kuni», « G ir v o n li k Mallavoy», «Ravot qash-
qirlari», «Bizda te atr ishining borishi» kabi yuzlab m aqola
va hikoyalar e ’lon qildi. A bdulla Q odiriyni yozuvchi sifa
tida elga tanitgan ilk asarlari «Kalvak m a h z u m n in g xotira
daftaridan», «Tosh po ‘lat tajang n im a deydi» hajviy qissala-
ridir. A bdulla Q odiriy ijodiy faoliyatining ilk q a d am lari-
d a n o q m illatining taqdiri ustida qayg‘urdi, uning u c h u n
najot y o ‘lini izladi. A w alig a u yangi hu k u m a tg a ishondi,
biroq m ustam laka siyosati m ohiyat e ’tibori bilan o ‘zgarmay
qolayotganini, s h o ‘rlik xalq bu qonli siyosatning qurbo ni
b o ‘layotganini k o ‘rdi. A yniqsa, Q o ‘q o n m u x to riy atin in g
qo nga botirilishi uni larzaga soldi. Q odiriy 1919— 1920-
y illa rd a « 0 ‘tk a n k u n la r» r o m a n i n i y o z d i, xalq o n g in i
uyg‘o tm o q c h i b o ‘ldi, «tarixim izning eng kirlik qora kun-
lari», yurtni m ustam laka balosiga giriftor etgan keyingi «xon
zam onlari» — X IX asr o ‘rtalaridagi tarixiy h a q iq atn i b a-
diiy chizib berdi. Ikkinchi yirik asari «M eh rob dan chayon»
1928-yilda yozilgan. 1934-yilda qishloq h a y o tid a n «Obid
ketm on » qissasini yozdi. U n d a kollektivlashtirish haraka-
188
tining bir q a n c h a to m o n la rin i h aq q o n iy k o ‘rsatdi. Ichki
ziddiy atlam i ochib berdi, e h tim ol tutilgan xatarli oqibat-
lardan ogohlantirdi, kolxoz tu z u m i pirovardida od a m la r-
dagi tashabbusni, manfaatdorlik tuyg‘usini so‘ndirishini ayt
di. Bu asar h a m s h o ‘ro m afkurachilari kutgan asar b o ‘lib
c h iq m a d i. M a tb u o td a Q odiriyga y a n a h u ju m boshlandi.
1937-yil hibsga olindi. T o ‘qqiz oylik qiynoqdan so ‘ng 1938-
yil qatl etildi.
S h u n d a n s o ‘ng o ‘q ituv ch i o ‘q uv c h ila rn in g javo blarini
u m u m la s h tira d i, b ah olay di va darsni quyidagich a y ak un -
laydi.
1. Jadidchilik oqim i o ‘z g ‘oyalarini keng xalq om m asiga
yetkazish niyatida yangi o ‘zbek adab iy tilini ishlab ch i-
qish, m a tb u o t hurligi u c h u n kurash, xalq om m asiga tu -
sh u narli adabiyo t va te a tr y a ratish ni belgilab berganligi
diqq atga sazavordir.
2. X otin-qizlarni paranjidan chiqarish va jad id m aktab-
lariga qatn ash la rin i t a ’m in la sh yo li bilan u la r ta q dirini
o ‘zgartirish va oilada islohot o ‘tkazish, m ahalliy boylar
va savdogarlarning siyosiy va iqtisodiy jih a td a n rus bur-
juaziyasi bilan b ir h u q u q d a b o ‘lishi u c h u n , m ahalliy am al-
d orlarning c h o r h u k m d o rlari to m o n id a n siquvga olinishiga
qarshi k urash, shu y o ‘l bilan m u sta m lak a c h ilik siyosatini
isloh qilish u la r d a stu rin in g m a rk a zid a b o ‘ldi.
3. Jadidlarning asosiy maqsadlari ilm va m a ’rifatni egal-
lashga d a ’vat qilish b o ‘lib, Turkistonda ijtimoiy-iqtisodiy va
m adaniy taraqqiyot uch u n kurashga chorladi. Istilochilar va
mahalliy m ustabidlar o y o g i ostida top talgan T urkistonni
savodli, m a ’rifatli, taraqqiyotga erishgan, obod, mustaqil
mamlakatga aylantirish ularning g ‘oyaviy maqsadi edi.
4. U m u m a n , j a d id c h ilik T u r k is t o n d a h u k m su rg a n
feodal m u n o sab a tla rg a qarshi o q im b o ‘lib, xalqni V atan
mustaqilligi va taraqqiyoti u c h u n islohotlar o ‘tkazish, ziyoli
va tara q q iy p arv arlarn i, boy va u la m o la rn i birlashtirishga
u nd ay di.
5. Avvalo, jadidchilik harakati va g‘oyalarining asosini
T urk isto n n in g o ‘zida vujudga kelgan tarixiy, ijtim oiy-si
yosiy vaziyat va sharo itlard an izlam oq kerak. M a ’lumki,
189
Turkiston S h o ‘ro t o ‘ntaruviga q adar h a m , u n d a n keyin ham
istibdod tuzum i ostida b o ‘ldi. Binobarin, ja d id la rn in g bosh
g‘oyalari h a m a n a shu istibdoddan qutulish va mustaqillikni
q o ‘lga kiritish m aqsadi bilan bog ‘lanib ketadi.
6.
M a m l a k a t i m i z t a r i x i d a g i t u b i j t i m o i y - s i y o s i y
o ‘z g a rish la r va s h a r o itla r u n in g o ‘tm is h in i b a h o la s h d a
yangicha yo n d a sh u v la rn i talab e tm o q d a . Bu b o ra d a ta -
rixchi, ad ab iy o tch i, faylasuflar b a rc h a d av r va z a m o n la r
tarixini h a q q o n iy va obyektiv y o ritishda h a r q a n d a y m a f-
kuraviy tazyiq, ta h d id la rd a n o z o d b o ‘lm o g ‘i lozimligini
t o ‘g ‘ri tu s h u n m o q kerak.
X ulosa o ‘rn id a shu narsan i t a ’kidlash jo iz k i, T u rk is
to n z a m in id a vujudga kelgan milliy uy g‘o nish vakillari,
y a ’ni ja d id la rn in g k o ‘pchiligi m a o r if so hasida isloh otlar
o ‘t k a z i s h , y a n g i u s u l m a k t a b l a r i t a s h k i l e t i s h , t u r -
kistonliklar u c h u n qisqa m u d d a td a rivojlangan, m a d a n i-
yatli va farovon tu rm u s h n i b a rp o etishga h a ra k at qildilar.
U la rn in g ezgu am allari, ilg‘o r g ‘oyalari avlodlar t o m o n i
d a n d avo m ettirilib, ularni ta x m in a n 130 yildan keyingi-
na am alga o shirish im koniyati pa y d o b o ‘ldi.
X u l l a s , m a ’r i f a t p a r v a r l i k va j a d i d c h i l i k h a r a k a t i
T u ro n z a m in xalqlari ozodligi va mustaqilligi, milliy ravnaqi
y o ‘lida m u a y y an bosqich b o ‘lib, xalqim iz m a ’naviyati va
m a d an iy ati tarixidan a lo h id a o ‘rin oladi.
TAYANCH SO‘Z VA IBORALAR
J a d i d c h i l i k , r u s - t u z e m m a k t a b l a r i , « F a x r i y m u t a v a l l i ,
I.
G ' a s p i r a l i ,
« B o la l a r ta r b iy a si» , B e h b u d iy , « P a d a r k u s h » M . A b d u r a s h i d x o n o v , A. F i t r a t ,
A. A v lo n iy , A. C h o ‘l p o n , A. Q o d i r i y , Q o ‘q o n m u x t o r i y a t i , T u r o n z a m i n .
1 2 -§ . M A H A L L A M U H I T I VA O IL A M A ’NAVIYATI -
M IL L IY T A R A Q Q IY O T IM IZ K A FO LA TLA R I
In so niyat yaralibdiki, d o im o uyushib yashab kelgan.
C h u n k i b ir jo y d a uyushib yashash turli xil xavfdan h im o -
yalan ish ni oso n lash tirg an . Shu sababli ovullar, q ish lo q lar
va s h a h a rla r paydo boTgan. A yniqsa, ishlab c h iq arish n in g
o ‘sishi va m e h n a tn i tashkil etish m asalasi k un tartibiga
190
q o ‘yilishi xalqning b ir jo y d a t o ‘p lanib yashash istiqbolini
y a n ad a rivojlantirdi. Bu hoi m a m la k a tim iz xalqlari ta ri-
xiga h a m xos b o ‘lib , x a lq im iz n in g t u r m u s h t a r z i va
ta fa k kurida o ‘c h m a s iz qoldirg and ir. 0 ‘zbek qishloq lari-
da turli m a ro sim va t o ‘ylarni o ‘tkazish u c h u n o q soq ollar
m u h im rol o ‘ynag an . Q ishloq oqsoqoli o b r o ‘li, halol in-
son b o ‘lib, boshq alarg a o ‘z t a ’sirini o ‘tkazgan. C h o rv a -
d o r x a lqlarda h a m qishki va yozgi yaylovlarda m u v aq q at
ovullar b o ‘lgan, u la rn i h a m o q soq ollar, y u rtn in g o b r o ‘li
insonlari boshqarganlar. S haharlarning paydo b o ‘lishi bilan
m a h a l la la r y u zaga k elgan. U z o q ta rix d a turli xil kasb
egalari a lo h id a -a lo h id a b o ‘lib birlashganlar. Shu sababli
b o q q o lla r, k o sib lar, k u lo lla r va h.k. m a h a lla la ri pa y d o
bo Igan. L ekin yaqin o ‘tm ish d a b a rc h a kasb egalari a ra -
la sh -q u ra lash b o ‘lib k e tg a n d a n keyin m a ’lum b ir h u d u d
m a h alla b o ‘lib shakllandi. M ah a lla la r h a m davrga qarab
o ‘zgarib bord i, u la rn in g b o shqaru v shakli h a m y ild a n -y il-
ga ta ko m illash ib , hozirgi k o ‘rinishga ega b o ‘ldi.
« 0 ‘rta Osiyoda va, avvalo, 0 ‘z b ekiston da m ahalla kabi
o ‘zini o ‘zi boshqaruvchi ijtimoiy tashkilotning noyob shakli
a z a ld a n m avjud b o i g a n va shu k u n g a ch a h a m saqlanib
q o l g a n , — d e g a n d i P r e z i d e n t 1. K a r i m o v . — 0 ‘z b e k l a r
u c h u n m a h a l la j a m o a t u s h u n c h a s i d a n k o ‘ra k o ‘p r o q
m a ’n on i bildiradi». M ah a lla n in g o ‘ziga xos tu rm u s h tarzi
b o ‘lib, u yerda istiq om at qiluvchi kishilar kim b o ‘lishidan
q a t ’i n a z a r u n in g q o n u n -q o id a la rig a b o ‘ysun adi, b ir-b ir-
la rig a y o r d a m b e r a d i , t o ‘y - m a ’r a k a , h a s h a r i d a b irg a
b o ‘ladi. S h u sab a b li m a h a l la n in g tu r m u s h ta r z i u n d a
y a sh ayotganlar tafa k k u rid a o ‘ziga xos iz qoldirdi.
M a h a l l
M a h a l l a d a n o r a s m iy ijtim o iy
a a a
a lo q a la r tiz im i ta rk ib to p g a n d ir.
A gar b iro n t o ‘y b o ‘lsa, o q so q o ln in g bir o g ‘iz gapi bilan
b a r c h a q o ‘n i - q o ‘s h n ila r x iz m a td a b o ‘ladi. Birov c h o y
q a y n ata d i, birov m asallig1 olib keladi. X o tin -q iz la r h a m
barchasi x izm atd a b o ‘ladi.
M a ’raka h a m x u dd i s h u n d ay , bir o g ‘iz g a p - s o ‘zsiz ijro
etiladi. H a m m a m a h alla s h a ’nini saqlashga h arakat q ila
di. Bu yerd a ja m o a va o q soq ollar fikriga b o ‘ysunish ta m o -
191
yili ustuvordir. Bu n arsa s h a rq o n a ruhiyatga m osdir. Shu
sababli xalqim iz orasida «M ah a lla n g — o ta -o n a n g » , «Bir
bolaga yetti m a h a lla o ta - o n a » iboralari p a y d o b o ‘lgan.
K ish ila rn in g eng x u rs a n d c h ilik va o g ‘ir k u n la rid a h a m
m a h alla in so n la rn in g kuniga yaraydi, y o rd a m k o ‘rsatadi,
k o ‘n g lin i k o ‘ta r a d i. Y u q o r id a k e ltirilg a n ib o r a la r n in g
m a z m u n -m o h iy a ti n a q a d a r c h u q u r b o ‘lib, tarix sinovlari-
d a n o ‘tgan. S h u n in g u c h u n xalqim iz orasid a h a m o n y a n
gi m a z m u n bilan yashab kelm oq da.
voqealar h a m , og ohlantiruvchi voqealar h a m sodir b o ‘ladi.
A gar m a h a lla d a m a ’naviy m u h it y o m o n b o ‘lsa, u yerda
tu r l i b e z o r ila r , j i n o y a t c h i l a r , n o q o n u n i y is h la r b ila n
sh u g ‘ulla n u v c h ilar k o ‘payadi. A gar m a ’naviy m u h it yax-
shi b o ‘lsa, b u n in g teskarisi b o ‘ladi, y a ’ni ilmli, iym onli,
m e h n a t k a s h in s o n la r k o ‘payadi. S h u sab abli m a ’naviy
m u h i t s h a x s n i h a m , b u t u n a v l o d n i h a m m u a y y a n
y o ‘n alishda sh akllantirad i, tarbiyalaydi, ijobiy xislatlarni
yuzaga c h iq a ra d i, ularni n o m a q b u l t a ’sirla rd a n h im o y a
qiladi. M a ’naviy m u h it h a r q a n d a y yu tu q va kashfiyot-
larning (c h e td an qabul qilingan yangi qadriyatlarning ham )
ta q dirin i belgilaydi: yo rivojlantiradi, yo u n utilishg a m a h -
k u m e tad i, yoki deform atsiya qilib, o ‘ziga m oslashtiradi.
M a ’naviy m u h it — ja m iy atning hissiy, aqliy va jism oniy
kam olot borasida erishgan o ‘rtach a saviyasi asosida vujudga
kelgan talablari va ularning am alga oshishi tartibi. M u hit,
od atda, barqarorlikka, bir tekislik va bir xillikka intiladi,
u n in g ta la b la ri va t a ’siri h a m m a g a b ird e k — o ‘r ta c h a
b o ‘ladi. U n in g talablariga jav ob berish u c h u n k im lardir
o ‘zini tarbiyalaydi, takomillashadi, o ‘sadi va hokazo. Kimlar
u c h u n d ir u m u m iy m a ’naviy m u h itn in g talablari kam lik
qiladi. Bunday shaxslar yoki ijodiy gu ru hlarning im k o n i-
yatlari t o i i q yuzaga ch iq m a sd a n qolish xavfi tu g ‘iladi. Shu
boisdan u m u m iy m a ’naviy m uh it doirasida nisbatan m os-
lashgan tabaqaviy, kasbiy — p ro fe s sio n a l yoki g u ru h iy
m u h itla r — s u b m u h itla r mavjud. S u b m u h itla r o ‘zaro bir-
M a h a l l a d a g i
m a ’n av iy m u h it
Ayni pay td a m a h alla k o ‘pchilik
u c h u n m a ’naviy m u h it h iso b la n a -
di. C h u n k i bu yerd a ibrat b o ‘larli
192
oz farq qiladi. F a rq m uayyan ijtimoiy gu ru h , ta b aq a va
sin fla rn in g psixologiyasi va siyosiy m a v q e i, in tilish la ri
t a ’sirida vujudga keladi. A m m o bu farqlar o rtiq cha b a h o -
lanmasligi va m a ’naviyatga bolshevikchasiga m u sta h k am -
lashtirilgan sinfiylik nuqtayi na za rid a n yo ndashish u c h u n
asos b o ‘lmasligi kerak. S ubm uhit u m u m m u h itd a n ajralib
keta olm aydi va pirovardida uning talablariga b o ‘ysunishga
m ajbur b o ‘ladi.
H a r b ir yosh av lodning m a ’naviy yetuk, kom il shaxs
b o ‘lib voyaga yetishida musaffo havo, ta b ia t bilan birga-
likda m a h alla va oila m u h iti ju d a k atta rol o ‘ynaydi.
B u y u k y u n o n o l i m i D e m o k r i t d a n b i r k is h i k e lib
s o ‘raydi:
— H ozirgi yo sh lar t o ‘g ‘risida n im a deya olasiz?
— H o z ir y osh lar o ‘z bilganlarid an q o lm ayd ilar, ularda
kattalarga h u rm a t, kichiklarga izzat y o ‘qolgan, m a h m a -
d o n a va o ‘zboshim cha b o i i b ketishgan. Buning oldini olish
u c h u n oiladagi va m ahalladagi tarbiyan i kuchaytirish k e
rak, — d eb jav ob beribdi buyuk m utafakkir.
D e m a k , m a h alla k ishilarning tarixan sh akllang an, y a
g o n a m a q sa d b ilan yashab, faoliyat k o ‘rsatadigan m a k o n i
hisoblanadi. U o ‘zbek xalqining tu rm u sh tarzi, ruhiyati,
ijtim oiy h a y o tin in g o ‘ziga xos xususiyatlarini aks ettiruv -
c h i, milliy a n ’a n a la rin i, u rf -o d a tla r i, a x lo q iy - m a ’naviy
q a d riy a tla rin i a v lo d d a n - a v lo d g a y e tk a z u v c h i m u q a d d a s
m askan b o i i b kelgan. M ah a lla insonlarn in g millati, yoshi,
jinsi, dini, irqi, tili, e ’tiqodi, ijtimoiy kelib chiqishi, shaxsiy
va ijtim oiy m a v q eid an q a t ’i n a z a r ularni ezgulik y o i i d a
jipslash tiru vchi va birlashtiruv chi k atta oila h isoblanadi.
Bu oila in so n la rn in g bir-birlariga b o i g a n o ‘z aro h u rm a -
ti, m uh abb ati, m u sta h k am d o ‘stligi asosida yashaydi, faoli
yat k o ‘rsatadi.
Oila va m ahalla h a r to m o n la m a bir-birlari bilan b o g iiq .
Z o t a n , m a h a lla o ila la rd a n tashkil to p a d i. F a rz a n d la r oila
ba g ‘rida k a m o l to p g a n i kabi, oila h a m m a h a lla ich id a
rav naq to p a d i, nu rli kelajak sari intiladi. K erak b o i s a ,
m a h a lla o ila n in g eng y a q in m a s la h a tc h is i, t o g ‘day ta -
y a n ch id ir. S h a rq xalqlari, c h u n o n c h i, o ‘zbek xalqi shu
1 3 — M a ’n a v iy a t a s o s la r i
193
narsani biladi, te ra n m a ’n o - m a z m u n in i yaxshi tu s h u n a -
di. D a rh a q iq a t, sh arq xalqlari u c h u n m u h im xususiyat
xu rsan dchilik kunlari h a m , boshga ish tu sh g a n o n la rd a
h a m b ir-biriga h a m d a r d va h a m n a fa s b o ‘lishdir. In so n la r
o ‘rtasidagi b u n d a y bogMiqlik va h am jih a tlik n in g m u h im
vositasi — m ahalladir.
Professor O. M u su rm o n o v a n in g «Oila m a ’naviyati —
m illiy g ‘urur» (Т.: « 0 ‘q itu vchi», 1999) n o m li k ito b id a
m a h alla va oila h a q id a batafsil m a ’lu m o t beriladi.
gan, insonlararo m u h im m un osabatlar, m u o m a la y o ‘sinlari
shakllangan.
0 ‘z b e k isto n d a tu rm u s h m a d a n iy a tin i yuksaltirish va
j u d a k o ‘plab m u a m m o la rn in g hal etilish id a tarixiy vazi-
fani b a ja rg a n m a h a lla x a lq n in g xalq b o ‘lib m a y d o n g a
chiqishida eng birinchi o m illard an b o ‘ldi, desak sira yang-
lishm agan b o ‘lam iz. M ah a lla birlash tiruvchi k u c h b o ‘lib,
V a ta n n in g bir b o ‘lagi hiso b la n ad i. M a h a lla d a y u tu q la r,
k a m - k o ‘stlar h a m q o ‘n i - q o ‘sh nilarga m a ’lum . O d a m la r-
ning bir-birlarini yaxshi bilishlari natijasida o ‘rta d a m e h r-
oqibat paydo b o ‘ladi. M e h r -o q ib a tn in g boshi a n d ish ali-
likda. B ularning ba rc h asi x a lqim izni m a ’naviy jih a td a n
yuksaltirgan, uni m a d an iyatli xalq lar q a to riga k o ‘targan
eng q im m a tli milliy belgilardandir. M ah a lla n i tin c h lik va
osoyishtalik q o ‘rg‘oni, deyish h a m m u m k in . Afsuski, bizda
m a h a lla la r tarixi o ‘rg a n ilm a g a n . A slida, m illat ta rix in i
o ‘rganish m a h a lla la r tarixini o ‘rg a n ish d an bo sh lan a d i.
Bizda m ah allala r o ‘zaro yaqin h a m k o rlik va turli h u -
n a rm a n d c h ilik la rn in g h a m m askani b o ‘lgan. M a h a lla la r
n o m la rin in g o ‘zi k o ‘h n a b ir tarix: k o ‘nchilik, p ic h o q c h i-
lik, juvozkashlik, charx chilik , e tik d o ‘zlik, ta y ib k o ‘c h a va
hokazo . S h u bilan birga «professorlar», «olimlar», «shi-
fokorlar», «geologlar» kabi m a h a lla la r h a m mavjud.
M ahalla shunday bir m uqad das m akonki, u n d a insonlar
b ir-b irla ri b ilan op a -sin g il, a k a - u k a , q u d a - a n d a , d o ‘st-
b iro d a r b o ‘lib, h a r b ir x o n a d o n d ag i t o ‘y -u m a ’raka, m o -
M a h a l l a —
b ir l a s h t i r u v c h i k u c h
T o ‘p - t o ‘p b o ‘lib, m ahalla-m ahal-
la b o ‘lib kun kechirganda, yashash
u c h u n turli qu layliklar vujudga kel-
194
ta m d a , b a rc h a x o n a d o n la rn in g fa rzand tarbiyasida h a m
b a rc h a m a h alla ahli m a s ’ul, y u tu q la r h a m , k a m chiliklar
h a m u m u m m a h a lla ahliniki h iso blan adi. S h u n in g u c h u n
h a m xalqim izd a «O tang — m a h alla, o n a n g — m ahalla»
de g an naql bejiz aytilm aydi.
M ah a lla h a q id a gap ketgand a, y urtb oshim iz Islom K a
rim ov t a ’kidlaganidek: «Asrlar m o b a y n id a m a h a lla la rd a
k o ‘p d a n - k o ‘p h a y o tiy m u a m m o la r o ‘z y e c h im in i to p ib
keladi. T o ‘y - m a ’rak alar h a m , h a y it-u h a sh a rla r h a m m a
halla ahlisiz o ‘tm aydi. M ah a lla la rd a siyosiy, iqtisodiy va
boshq a m asalalarga d o ir ja m o a tc h ilik fikri shakllanadi. Bu
esa x alq im izning tu rm u s h tarzi, o ta -b o b o la rim iz d a n biz-
ga m e ro s b o i i b k elayotgan ta fa k k u r tarzidir. B inobarin,
hayotning o ‘zi m ahallalarni rivojlantirish va ularni q o i l a b -
quvvatlashni ta q o z o e tm o q d a . M a m la k a tim iz d a k o ‘p qir-
rali islohotlar am alga o shayo tg an b ir paytda m ahalla ja m i-
yat u c h u n is h o n c h li ta y a n c h va t a ’s irc h a n k u c h b o i i b
xizm at qilishi lozim».
M aha lla la rn in g faoliyatini y a n ad a jo n la n tirish va u la r
ning t a ’sirini k uchay tirish m a q sa d id a P re z id e n tim iz n in g
ibratli fa rm o n la ri va R espublika Oliy M ajlisining q a to r
qo n u n lari hayotga tatbiq q ilinm o qda. J u m la d a n , « F u q a ro -
la r n in g o ‘z in i o ‘zi b o s h q a r is h o rg a n la ri t o ‘g ‘risida»gi
Q o n u n n i misol keltirsak b o i a d i .
M a h a lla k atta m a m la k a tn in g ichidagi kichik bir m a m -
lakatdir, katta davlat ichra kichik davlatdir. S huning u c h u n
u n in g b o sh q aru v tizim i b o i g a n i kabi, u n in g xos ijtim oiy-
iqtisodiy va m a d a n i y - m a ’rifiy faoliyat m e x a n iz m i h a m
asrlar d a v o m id a shakllangan.
M ahallada, u n d a yashovchi oilalar va turli yo sh -u jins-
lar u c h u n o ‘ziga xos b o ‘lgan turli xil tadbirlar amalga os-
hirib kelinm oqda. Bular: «Balli, qizlar», «Yoshlar mustaqil
hayot ostonasida», «H uquqingizni bilasizmi?», «Oila m us-
tahkam ligi kimga b o g ‘liq?», «Oila — ja m iy a t tayanchi»,
«Bolali oilalarga imtiyozlar», «Q aynona-kelin m unosabat-
larining axloqiy-m a’naviy asoslari» va boshqa tadbirlar.
0 ‘z b e k is to n R e s p u b lik a s i O liy M a jlis in in g m a z k u r
q o n u n i b o ‘yicha m ahallalarga k a tta h u q u q berildi, ular-
195
ning rahbarlik faoliyati kengaytirilib, budjetdan q o ‘sh im cha
sh ta tla r ajratildi va k a m t a ’m in la n g a n oilalarga n a faqalar
ta rq atish h a m m ahallalarga yuklatildi.
0 ‘zbek iston Respublikasi P r e z id e n tin in g «R espublika
«M ahalla» xayriya j a m g ‘arm a sin i tashkil etish t o ‘g ‘risida»
gi 1999-yil 12-sentabrdagi F a rm o n ig a k o ‘ra, tarixan tarkib
to p g a n milliy va m a ’naviy q a driy atlarn i e ’zozlash va izchil
ta rg ‘ib qilish, xalqim izning eng yaxshi u d u m va a n ’a n a
la rin i k e n g o m m a l a s h t i r i s h , r e s p u b lik a m a h a l l a l a r i d a
m a d a n i y va m a ’rif iy i s h l a r n i k e n g y o ‘lg a q o ‘y is h ,
sh u n in gd ek , ularn i ijtim oiy va iqtisodiy jih a td a n y a nad a
m u s ta h k a m la s h c h o ra la rin i davlat y o ‘li bilan q o ‘llab-qu v-
vatlash m a q sa d id a j a m g ‘a rm a tashkil etildi.
U sh b u ja m g ‘a rm a n in g asosiy vazifasi a h o lin in g ta ri
xan q a ro r to p g a n u d u m va a n ’a n ala rin i avaylab-asrash va
boyitishga h a r to m o n la m a k o ‘m a k la sh ish , k a m t a ’m i n
langan oilalar, n o g iro n lar, yetim larga va yolg‘iz qariya-
larga n isb atan in so n parv arlik va m e h r-s h a fq a t m u n o s a -
batida b o ‘lish g ‘oyalarini ta r g ‘ib qilish, u larga m o d d iy va
m a ’naviy y o rd a m k o ‘rsatish, b o z o r iqtisodiyoti sh aro itid a
m ah allala rn i ijtim oiy, iqtisodiy va m a d a n iy rivojlantirish-
ga k o ‘m a k la sh ish d a n iboratdir.
0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining maxsus fa rm o
niga k o ‘ra, ja m g ‘arm aning hisob raqam iga 25 mln. so ‘m
pul o ‘tkazildi, shuningdek, respublika idora va m uassasa-
lariga ja m g ‘armaga aniq m aqsadni k o ‘zlab yordam k o ‘rsatish
tavsiya etildi. U n d a n tashqari m ahallada kam t a ’minlangan,
k o ‘p bolali oilalar, yolg‘iz keksalar, nogironlar, yetim -ye-
sirlar, boquvchisini y o ‘qotgan oilalarni ijtimoiy m uh ofaza
qilish, xo tin-qizlarning m anfaatlarini m u ho faza qilish, m a
halla h u d u d id a ja m o a t ta rtib in i t a ’m in la s h , y o s h la r va
o ‘sm irlar o ‘rtasida hu quq buzarlikning oldini olish, voyaga
yetm a g an la rn in g h u q u q la rin i m u h o fa z a qilish, yoshlarni
harbiy xizm atni o ‘tashga jism o niy va m a ’naviy tayyorlash
ishlari h a m amalga oshiriladi. H a r bir oilaning o ‘z kasbiy
sulolasi b o ‘lganidek, m a h allan in g h a m uzoq tarixga ega
b o ‘lgan k a sb -h u n a r sulolasi mavjud. M ahalla ay n an shu
h u n a r n o m i bilan h a m ataladi. M ahallalar: z a r d o ‘zlar m a-
196
hallasi, e tik d o ‘zlar yoki d urad go rlar m ahallalari kabi. M a
hallaning tartib qoidasi, qadriyatlariga b a rc h a am al qilishi
shartdir. P rezid en t I. K arim ov aytganidek: « H a m m a — u
qan d ay od a m b o ‘lm asin, qaysi lavozim da o ‘tirm asin, m a
halla ahliga b o ‘ysunishga majbur... Ay rim «beli b a q u w a t -
lar» h a m , quturib ketayotgan b a ’zi kim salar h a m m ah alla-
ga quloq soladi». K im d a -k im bularga rioya etm asa, h u r
m a t q i l m a s a , u m a h a l l a d a g i o ‘t a d i g a n t a d b i r l a r d a n ,
t o ‘y - m a ’ra k a lard an ch etlatilad i, ta k lif etilm aydi. A garda
kibr-u havo bilan q o ‘n i- q o ‘shni, m ahalla ahli a n ’analarini
oyoq osti qilsa, yoki bepisandlik bilan m u n o sab a td a b o ‘Isa,
amaldagi q on unlarga xilof ish tutsa, u m a h allad an c h iqa-
rib yuboriladi. Bu esa m ahalla q o n u n id a eng oliy jazodir.
Bu ja z o o ta -o n a n in g noqobil farzandni «oq qilish»i bilan
tengdir. M ahallalardagi choyxonalar h a m o ‘ziga xos ah am i-
yat kasb qilib, aynan k o ‘pgina tadbirlar, t a ’lim-tarbiya ishlari
va h o k a zo la r a n a shu jo yd a o ‘tkaziladi.
Xulosa qilib aytganda, m ahalla Sharq xalqlari u c h u n
m u h im qadriyat b o ‘lib, m ahallaning h a r b ir fuqarosi uning
s h a ’ni, g u llab-yash nashi, ta ra q q iy o ti u c h u n b u tu n k uch
va im ko niyatini safarbar etishi zarur.
In s o n m a ’n a v iy a tin in g s h a k l-
° ila
l a n i s h i d a o i l a h a m j u d a k a t t a
o ‘ringa egadir. Oila — nikohga yoki tu g‘ishganlikka asos-
langan kichik guruh. U n in g a ’zolari r o ‘zg‘orining birligi,
o ‘zaro y ordam i va m a ’naviy m a s ’uliyati bilan bir-biriga
bog ‘langan. Oila ja m o a - u r u g ‘chilik tu z u m in in g yemirilishi
bilan barq a ro r uy ushm a b o ‘lib yuzaga keldi. M o n o g am i-
yaning dastlabki tarixiy shakli patriarxal oila b o ‘Igan va oi~
lani ota boshqargan. Oila h a m jam iyat taraqqiyotiga va oila
a ’zolari o ‘rtasidagi m e h n a t taqsimotiga qarab m ohiyatini
o ‘zgartirib turadi. Sharq oilasi G ‘arb oilasidan farq qiladi.
H aq iq iy sevgi, m u h a b b a t asosida qurilgan oilalar k o ‘p.
B a’z a n h iso b -k ito b asosida, m ulkiy m u n o s a b a tla r asosida
h a m oila q u rg a n la r u chraydi. S h u sababli oila buzilishlari
h a m k o ‘pdir.
O ilad a d o im o ahillik, totuvlik b o ‘lishi lozim . A gar bu
narsa b o ‘lm asa, oilaga p u tu r yetadi. U n in g m ajburiyatlari
197
b u zilad i. O ila rasm iy tu s o lg a n ta q d ir d a g in a , e r - x o tin
o ld id a , x o tin eri o ld id a , u la rn in g ikkovlari fa rz an d lari
oldida, farzandlari o ta-o nalari oldida m as’uliyatli va b u rc h -
li b o ‘ladilar. Oiladagi m a ’naviyat deyilganda e r-x o tin , ota -
o n a va b o la la r o ‘rtasida o ‘zaro h u rm a t, m e h r - m u h a b b a t,
shafqat, m e h r-o q ib a t, odob-ax lo q, t a ’lim -tarbiya va boshqa
insoniy tu y g ‘u la r k o ‘z d a tutiladi.
O ila n in g b irin c h i vazifasi o ‘z n a s l- n a s a b in i d a v o m
e ttiris h d a n , solih va soliha fa rz a n d la rn i ta rb iy a la sh d a n ,
oila a ’z o la r in in g tir ik c h ilig in i, b o ‘sh v a q tin i k o ‘ngilli
o ‘t k a z i s h d a n ib o r a t d i r . A h o li s o n i m a ’lu m m u a y y a n
k o ‘rsa tk ich d a b o ‘lib turishi u c h u n , o lim la rn in g hisobla-
sh ich a , h a r 100 oilaga 260 ta bo la t o ‘g ‘ri kelishi kerak.
A n iq ro g ‘i, 100 oiladan 60 tasida 3 ta d a n , 40 tasida 2 ta d an
bola b o ‘lishi lozim. O lim la r hisoblariga k o ‘ra, a g ar h a r
bir oila b itta d a n fa rzand k o ‘rsa, 8-av lo dg a kelib, y a ’ni
200 yildan keyin bu xalq m illat sifatida y o ‘q b o ‘lib keti-
shi m u m k in ekan.
M a ’lumki, oila jam iy a tn in g birlam chi b o ‘g ‘inidir. J a m i
yat a n a shu b o ‘g ‘inlardan tashkil topadi. Lekin u sh un-
chaki b o ‘g ‘in em as, tirik vujudlar ittifoqidir. H a r b ir tirik
vujudning o ‘zi alohida bir olam. Oila — o ta - o n a va u la r
ning b o la -c h a q a la ri, eng yaqin tu g ‘is h g an larid an iborat
kishilar g u ru h i, b o s h q a c h a a y tg a n d a , x o n a d o n d ir. O ila
o d a m la rn in g tabiiy, iqtisodiy, h uq uq iy , m a ’naviy m u n o
sabatlarga asoslangan ijtim oiy birligidir. Tabiiy m u n o s a
bat deyilganda b o la -c h a q a li b o ‘lish, iqtisodiy m u n o sab a t
deyilganda m ulkiy m u n o s a b a tla r — u y - r o ‘zg‘or, hovli-joy,
bo sh p an a ; h u q u q iy m u n o s a b a t deyilganda n ik o h n i davlat
y o ‘li bilan qayd etish n a z a rd a tutiladi.
h u d a aralashishga haqli em as. Shu sababli oila m u q a d d a s
va daxlsiz hisoblanadi. R am ziy qilib aytsak, oila o ‘ziga
xos kichik bir m u x to r davlatdir. Lekin oila o sm o n d a n tush-
m aydi, oila ja m iy a t ta sh q arisid a e m as, uning ta rk ib id a -
dir. Oilaviy m u n o s a b a tla r ja m iy a td a g i m a v ju d ijtim oiy,
O ila v iy
m u n o s a b a t l a r
Oilaviy m u n o s a b a tla r nisbatan
m u s ta q il h o d is a b o ‘lib, o ila n in g
ichki ishlariga h e c h kim h u d a - b e -
198
iq tiso d iy , m a fk u ra v iy va m a ’n aviy m u n o s a b a tla r bilan
belgilanadi h a m d a ula r t a ’sirida o ‘zgarib boraveradi.
X alqim izd a, n ik o h en g, avvalo, Arshi a ’loda o ‘qilur,
keyin esa yerda, deb b e h u d a aytilm agan. O ta -b o b o la ri-
m izning azaliy tushunchalari b o ‘yicha, nikoh — ilohiy ahd,
oila — m u q a d d as. «X otinlaringiz ziroatgoh in gizd irlar» , —
deyiladi Q u r ’o n i k a rim n in g B aqara surasi 223-oy atida.
Bu s o ‘zlar bilan oila tu z is h d a n b irin ch i m u d d a o — fa r
z a n d k o ‘rish ekaniga ishora q ilin m o q d a .
Bola tarbiyasida o taning q a ttiq q o ‘lligi, o n a n in g m ehri-
bonligi hal qiluvchi omillardandir. Oiladagi um u m iy sog‘lom
iqlim m ehr-m u h a b b a t, oqibat, o ‘zaro hurm at, tinch-totuvlik
o ta - o n a n i n g bilim saviyasi, i y m o n - e ’tiq od lilig i, p u l va
puldorlikka, m od diy va m a ’naviy boylikka m unosabati va
shu kabi k o ‘pgina narsalarga b o g iiq .
M a ’naviyatsiz m o d d iy farovonlikka h a m , u m u m ta ra q -
q iy o tg a h a m e rish ib b o i m a y d i . M a ’naviy q a sh s h o q lik
milliy ta n az z u lg a olib b o rad i. N o h a lo l a y o ld an halol fa r
z an d dunyoga kelmaydi. U m u m a n , п оро к ayolni O n a deya
sharaflab b o i m a y d i . «Q ush uyasida k o ‘rganini q ila d i» ,—
de g an m a q o l b e h u d a aytilm agan.
0 ‘zbek o ilasining o ‘ziga xos axloqiy m e z o n la ri bor.
Avvalo, e rta la b b arvaqt tu rish shart. Rizqi r o ‘z to n g d a
ulashiladi. K im ki g ‘aflat bosib, o ‘rin d a yotaversa, rizqi-
d a n q u ru q q o la d i, deyiladi. B arvaqt tu rilg a n k un i ish,
o ‘q is h n in g u n u m li b o i i s h i h a m m a m iz g a m a i u m . Ik-
k in c h id a n , y u z - q o i n i y u v m asd an h o l-a h v o l s o ‘ralm aydi,
y u z - q o i yuvilgandan keyingina kichiklar kattalarga salom
beradilar. A yollar n o n u s h ta hozirlaydilar. Q izlar, kelinlar
hovlini, k o ‘c h an i supurib, suv sepib q o ‘yadilar. D asturx on -
ga birin ch i b o i i b o ilan in g yoshi u l u g i q o i uzatadi.
Ish yoki o ‘qishga o ilaning yoshi u l u g i d a n fo tih a olib
ketiladi. Q a y tg an d a h a m ularga uchrashilib, salom b e ri
ladi. U la r b u n d a y h u r m a td a n m a m n u n b o i i b , yoshlarni
d u o qiladilar. S h u n in g u c h u n h a m oilani r o h a t-f a ro g ‘at,
tin c h lik -x o tirja m lik m askani deydilar.
Oila — millat parvozi u c h u n m aydon. Oilaga qadim dan
juda katta e ’tibor qaratilgan. Qadimgi Y unon faylasufi Aflotun
199
oila tashkil qilishda yigit qanday oilada tarbiya topgan qizga
uylanajagini, qizning o ta-onalari esa qanday oilalarga qiz-
larini berayotganlarini yaxshi bilishlari kerak, deb hisobla-
gan. 35 yoshgacha turm ush qurm agan od a m jam iyatda al-
batta «bo‘ydoqlik» bojlarini to lashi kerakligini Aflotun qonun
tariqasida joriy ettirgan. Arastu fikricha esa oila — bu odam lar
m uloqotining dastlabki k o ‘rinishi b o ‘lib, oilalar m ajm uidan
davlat kelib ch iq qan. Hadislarda: «Eng yaxshi sadaqa —
kishining o ‘zidan keyin boylik qilib qoldirgan narsasidir va,
eng avvalo, o ‘zing boqadirgan kishilarga (ahli ayoling) xaij
qilgin», — deyiladi va o ilaning m u sta h k am lig in i t a ’m in -
lashning iqtisodiy asosiga alohida e ’tibor qaratiladi.
Oila va ja m iy a t bir-b irig a b o g ‘liq b o ‘lib, ja m iy a tn in g
o ‘zi h a m o ila la rd a n ta sh k il to p g a n . 0 ‘z b ek o ila s in in g
dunyodagi boshqa oilalarga o ‘xshash to m o nlari ko‘p. Lekin
o ‘ziga xos to m o n la ri h a m mavjud.
O ilan in g m a ’naviy va h u q u q iy
O i l a n i n g m a ’naviy
asoslari K on stitu tsiy am izd a belgi-
va h u q u q iy
iab q o ‘yilgan. Asosiy Q o n u n n in g
a s o s a n
6 3 -m o d d a s id a : «Oila ja m iy a tn in g
asosiy b o ‘g ‘in id ir h a m d a ja m iy a t va davlat m u h o fa z asid a
b o ‘lish hu q u q ig a ega», — de g an q o id a m avjud. Oila h u -
qu qi — n ik oh tuzish va n ik o h n i b e k o r qilish tartibi va
shartlari; e r-x o tin , o ta - o n a bilan b o la la r o ‘rtasidagi s h a x
siy va m ulkiy m u n o sab a tla r; farzand lik ka olish, vasiylik
va hom iylik , bo la asrab olish tufayli kelib c h iq ad ig an m u
n o sab atlar; fuq arolik holati d a lo la tn o m a la rin i qayd qilish
ta r z i n i b e lg ila y d ig a n h u q u q iy m e ’y o r la r y ig ‘in d is id ir.
0 ‘zb ek isto n R espublikasi oila h u q u q in in g asosiy ta m o y il-
lari q u yidagilard an iborat:
— oila ja m iy a t va davlat m u h ofazasid a; b a rc h a fu q a ro -
lar: jinsi, irqi, m illati, tili, dini, ijtim oiy kelib chiqishi,
e ’tiq o d i, shaxsi va ijtim oiy m a v q eid an q a t ’i n azar, q o n u n
o ld id a teng;
— ayol bilan erkak oilad a ten g h u q u q q a ega;
— faqat yakka nikohlilikni ta n olish va uni m u sta h k a m -
lashda y o rd a m berish;
— ixtiyoriy va erkin nikoh;
200
— davlat n a zo rati ostid a n ik o h d a n e rk in ajralish;
— davlat otalik, o n alik va bolalikni m u h o fa z a etadi va
u la rn in g m a n fa atlarin i h a r to m o n la m a h im o y a qiladi;
— b o la la rn i milliy istiqlol g‘oyasi va m afkurasi ru h id a
tarbiyalash va hokazo.
1998-yil 30-aprelda 0 ‘zbekiston Respublikasining «Oila
kodeksi» q a b u l q ilind i. U 1948-yil 1 0 -d e k a b rd a q a b u l
q ilin g a n B M T n in g « In s o n h u q u q la ri u m u m ja h o n d e k -
laratsiyasi»ga t o ‘la m os keladi. «Oila kodeksi» 8 b o i i m ,
2 3 8 -m o d d a d a n iborat b o ‘lib, u nda nikoh, qon -q arin do shlik
va b o la la rn in g n a sl- n a s a b in i belgilash, o t a - o n a h a m d a
voyaga yetm agan bolalarning h u q u q va m ajburiyatlari, oila
a ’z o larin in g va b o sh q a sh axslarning a lim e n t m a jb u riy a t
lari, o t a - o n a q a r a m o g ‘id a n m a h r u m b o ‘lgan b o la la rn i
jo y lash tirish shakllari, fuq arolik h o la ti va d a lo la tn o m a
larini qayd etish, ch et el fuqarolari va fuqaroligi b o i m a g a n
shaxslar ishtirokidagi oilaviy m u n o s a b a tla rn i tartibga so-
lish va b o s h q a la r o ‘z ifodasini topgan.
so ‘ngra o ta -o n a bilan farzand orasidagi h a q -h uq uqlar. O ta-
o n a n in g fa rzan d oldidagi burchlari:
1. F a rz a n d d u n yo ga kelgach unga chiroyli ism q o ‘yish.
2. F a rz a n d n in g o ‘ng q u lo g ‘iga a zo n , c h a p q u lo g ‘iga
ta k b ir aytish (c h a q a lo q d a n h a r xil dev, in s-u jin la r d a f
b o ‘ladi).
3. F a rz a n d g a a q iq a qilish. Q u rb i yetm asa shart em as.
4. F a rz a n d g a ilm (diniy va dunyoviy ilm, k a s b -h u n a r)
o ‘rgatish.
5. F a rz a n d voyaga y etgach uy lantirish yoki tu rm u sh g a
berish:
F a rz a n d la rn in g o ta - o n a oldidagi b urchlari:
1. M u h to j b o ‘lganda ta o m la n tirm o q .
2. X iz m atin i qilm oq.
3. C h a q irg a n d a labbay d eb javob b erm oq .
4. G u n o h d a n b o sh q a ishlarga buyursa itoat e tm o q .
5. O ta - o n a bilan y u m s h o q m u o m a la d a g aplashm oq .
O t a - o n a va
f a r z a n d l a r b u r c h i
S hariatim izda h a r bir insonning
b ir-biriga h a q -h u q u q la ri bor. Av
v a l o , e r - x o t i n n i n g h u q u q l a r i ,
201
6. O ta - o n a n i, q o d ir b o ‘lsa, libos bilan t a ’m in la m o q .
7. O ta - o n a n in g orqasid a yurm oq.
8. 0 ‘zi rozi b o ‘ladigan narsani ota-o nasiga h a m ravo
k o ‘rm oq.
9. 0 ‘zi yom on ko‘rgan narsani ota-onaga ravo ko‘rmaslik.
10. D o im o o ‘zi u c h u n d u o qilganda, o ta -o n a n i ham
duo qilmoq.
H a r bir o ta -o n a yaxshi farzand o ‘stirishni xohlaydi. Le
kin mavjud moddiy va m a'naviy m uhit b a ’zi farzandlarni
buzadi, yo ‘ldan ozdiradi. Y usuf Xos Hojib aytadi:
Download Do'stlaringiz bilan baham: |