0 ‘zb e k ist o n r espu b lik a si ol1y va o rta m axsus ta’l im vazirligi

S a v o l
:  T u rk isto n d a   i l m - m a ’rifatni  ta rg ‘ib  qilishda 
M un av v a r  qori  A b d u ra sh id x o n o v n in g   q a n d a y   o ‘rni  bor?
J a v o b :  
XX  asr  b o sh larid a,  bir  t o m o n d a n ,  o ‘lkada 
c h o r  h u k u m a ti  m a n faatlariga  m uvofiq  k eladigan  m a ’naviy 
qashsh oqlik,  ikkinchi  to m o n d a n ,  m ahalliy  burjuaziya  va 
d in iy   a q id a p a r a s tla r n in g   t a ’siri  m u h itid a   «usuli  ja d id »  
m a k ta b la r in in g   o c h ilis h i  u lk a n   ijtim o iy -siy o siy   h o d is a  
b o i g a n .   S h u n d a y   m aktablarga  m o i j a l l a b   yaratilgan  d a s ­
t u r   m ualliflarid an  biri,  M.  B ehbud iyn in g  h a m fik rlarid an  
M u n av v a r  qori  A b d u ra sh id x o n o v   b o i i b ,   u n d a   o ‘n ta   fan 
o ‘rganilishi  n a z a rd a   tutilgan  edi.
U m u m a n ,  M unav var qori A bdurashidxonov  h a m   «usuli 
savtiya»  m a k ta b ig a   ixlos  b ila n   q a r a b ,  c h o r   h u k u m a t i  
Turkiston  o ik a sid a g i  aholini  m a ’naviy-m adaniy  qoloqlikda 
saq lay otgan i  va  u n d a n   q u tu lish   c h o ra la ri  faqat  m a k ta b  
ta iim - ta r b iy a s id a g i  keskin  islohotga  b o g iiq lig in i  t o ‘g ‘ri 
tu s h u n g a n   h o ld a   c h o r   h u k u m a tin in g   m u s ta m la k a c h ilik
183

---

bo sh qaru v  usuliga  qarshi  k u rashd a  faollik  k o ‘rsatdi.  Shu 
m aq sad  y o ‘lida  T o s h k e n td a   ilg‘o r   fikrli  ziyolilar  va  turli 
g u ru h la rd a n   1918-yil  m ay  oyida  «Turk  o ‘c h o g ‘i»  ilm iy- 
m adaniy ja m iy a tin i  tuzdi.  U shbu ja m iy a t  T urk isto n  turkiy- 
larini  m illiy  bayroq  ostid a  birlashtirib,  ularga  milliy  ruh, 
milliy  g ‘oya  va  milliy  tarbiya  b erish,  milliy  u rf -o d a tla r 
asosida  u m u m iy   tu rk   m a d an iy atin i  vujudga  keltirish,  shu 
ta riq a   m illa tim izn in g   ruhiy  va  jis m o n iy   quvvatini  o rtti- 
rishni  o ‘z  oldiga  m aqsad  qilib  q o ‘ydi.
«Millat.  Vatan.  M a ’naviyat.  Shunga  o ‘xshash  so‘zlarni 
b ilm o q   bilan  ziyoli  b o ‘lm aydilar.  M a o r if   va  m a d a n iy a t 
bog‘chasining  birinchi  darvozasi  maktabdur.  T eatr  sahnasi 
h ar  tarafi  oynaband  qilingan  bir  uyga  o ‘xshaydurki,  bunga 
har kim  kirsa o ‘zining husni  qabihini,  ayb-u  nuqsonini  ko ‘rub 
ibrat  olur  va  bu  sahnada  ko ‘zguga  yo m on  ko‘ringan  past 
odatlardin  va  buzuq  axloqlardin  uzr  qilm oqg‘a  harakat  qil­
ur.  Ja n n a t  kabi  g o ‘zal  yurting  bugun  sendan  ish  kutadir. 
Hurriyat  berilmas,  olinur»,  deb  yozgan  edi  M unavvar  qori.
M u navv ar  qori  A bdurashidxonov  adib,  m urabbiy,  m u - 
harrir,  ijtimoiy-siyosiy  arbob,  T urkiston   m ustaqilligining 
q i z g i n   kurashchilaridan  biri.  U  1878-yilda  T osh k e n tn in g  
S h a y x o n to h u r  mahallasida  m udarris oilasida  tu g ‘ildi.  Onasi 
X osiyatxon  q o ‘lida  savod  chiqardi.  T o s h k e n td a   (Y unusxon 
m adrasasida),  Buxoroda  o ‘qidi.  X IX   asr  90-yillari  oxiri- 
dan jadidchilik harakatiga yaqinlashdi.  1901-yilda T osh kent­
da  «usuli  jadid»  m ak tabini  o c h d i.  Bu  m a k ta b la r  u c h u n  
«Adibi  avval»  (1907),  «Adibi  soniy»  (1907)  kabi  alifbo  va 
x re stom atiyalar,  «Tajvid  a l - Q u r ’on»  ( « Q u r ’o n   qiroati»), 
«Yer  yuzi»  («Geografiya»)  singari  q o i l a n m a l a r   tuzib  nashr 
etdi.  Bolalar uchun  o ‘nlab she’riy va  nasriy hikoyatlar yozdi.
1917-yil  fevral  o ‘zgarishidan   keyin  milliy  d avlatchilik 
a n ’a n a la r ig a   a s o s la n g a n   T u r k i s t o n   h u k u m a t i n i   tu z is h  
g ‘o y a sin i  ilgari  surdi.  « X u rsh id » ,  « N a jo t» ,  « K e n gash » 
gazetalarini  chiqardi,  « S h o‘roi  islomiya» jam iyatining   asos­
chisi  va  rahbari  sifatida  tan ildi,  T u rk isto n   m u x to riy atin i 
q o ‘lla b - q u w a tla d i.
M u n av v a r  qori — T u r k isto n d a   zam o n a v iy   oliy  tahsilni 
y o ‘lga  q o ‘yganlardan.  U ,  xususan,  hozirgi  T o sh k e n t  Davlat
184

---

universitetin in g  m uassislaridan  edi.  1918-yilning  aprelida 
u n in g   ta sh a b b u s i  b ila n   T u rk is to n   X alq  d o rilfu n u n in in g  
m u su lm o n   b o ‘limi  tashkil  qilindi,  M u n a w a r  qori  rais  (rek- 
to r)  b o ‘lib  ishladi,  o n a -tilid a n   dars  berdi.
2 0 - y il la r n in g   o ‘r t a l a r i d a n   j a d i d c h i l i k k a   m u n o s a b a t  
o ‘zgara  b oshlag ach,  M u n a w a r   qoriga  h a m   h u ju m   b o sh - 
landi.  Shun ga  q a ra m asd a n ,  u  o ‘z  y o ‘lidan  q aytm adi.  1927- 
yilda  T o s h k e n t  o k rug   m a d a n iy a tc h ila rin in g   q u ru lto y id a  
ja d id c h ilik n i  h im o y a   qilib  c h iqd i,  1929-yilda  m illa tc h i- 
likda  aylanib,  q a m o q q a   olindi.  1931-yilda  qatl  etildi.
S a v o l :   A b d u r a u f   F i t r a t   f a o liy a tid a   i l m - m a ’rifat 
g ‘oyalari  q a n d a y   o ‘rin  tu tadi?