0 ‘zb e k ist o n r espu b lik a si ol1y va o rta m axsus ta’l im vazirligi

S a v o l :  
J a d id la rn in g   ijtim oiy  ta rb iy a   ishlarida  a lo - 
hida  o q im   b o i i b   shakllanishi  q a n d a y   yuz  berdi?
J a v o b :  
J a d id la r  h a ra k ati  ijtim oiy  tarb iy a  ishlarida 
alo h id a   o q im   sifatida  XX  asr  b o sh larid a   Q rim ,  K avkaz  va 
M arkaziy  Osiyoda  shakllandi.  J ad id lar o ‘z  siyosiy dasturini 
ta n iq li  q r i m - t a t a r   siyosiy  a rb o b i  I s m o ilb e k   G ‘a sp ira li 
(G asp rinskiy )  (1851 — 1914)  d a n   oldilar.
Ism oilbek  y uqori  aslz o d a lar  oilasidan  c h iq ad i.  Q rim - 
da  m u s u lm o n   diniy  m a k ta b id a,  M oskva  k a d etlar  k o rp u -
178

---

sida  harbiy  t a ’lim   oladi.  Turkiya  va  Fransiya  (2  yil  yasha- 
g an )  b o ‘ylab  say o h at  qiladi.  Q rim   yarim   o ro lid a   yashagan 
a h o lin in g   25  foizini  tashkil  qilgan  q rim   ta tarlari  orasida 
turkiy  til  saqlanib  qolish in i  yoqlagan.  20  yil  «Tarjimon» 
ju rn a lin i  n a sh r etadi.  U n d a   m ak tab   va  m ad ra sa la rd a   diniy 
bilim larini,  arab,  fors,  rus  tillarini  o ‘rgatish  bilan  birga 
tibbiyot,  kim yo,  n a b o to t,  n u ju m ,  h a n d a s a   Gami  17  fan)ni 
h a m   o ‘rgatishni  ta rg ‘ib  qiladi.  J a d id la r  d a stu ri  m a k ta b n i 
isloh  qilishga  q a ratilgan  edi.  1892-yilda  Ism oilbek   G ‘as- 
p ira li  m u s u l m o n   m a k t a b l a r i n i   is lo h   q ilis h   lo y ih a s in i 
Turkiston  general gu b e rn a to ri  R ozenbaxga yuboradi  va  rad 
javobini  oladi.  1893-yili  B uxoro  am iri  A b d u la h ad g a   y a n ­
gi  usul  m a k ta b larin i  tu zishn i  ta k lif qiladi.  S o ‘ng  u  Q o z o n  
ta ta rla rid a n   foydalandi.  Ism oilbek  G ‘aspiralining  h a ra k a t­
lari  natijasida  keyinchalik  Buxoro  am iri  unga birinchi jadid 
m a k ta b in i  o c h ish ga  ruxsat  berdi.  Ikkin ch i  ja d id   m a k ta b i- 
n i  1 8 9 8 -y ild a   Q o ‘q o n d a   S a l o h i d d i n   o c h d i.  1 92 0-yili 
T u r k isto n n in g   tu rli jo y la rid a   50  ga  yaqin  s h u n d a y   m ak tab  
tuzildi.  T o s h k e n td a   20  ta ,  Q o ‘q o n d a   16  ta  a n a   s h u n d ay  
ja d id   m a ktab lari  ochildi.
Ja d id la r  1908-yilda  B uxoroda  r o ‘z n o m a la r  n a s h r  et- 
tirdilar,  yangi  usul  m aktabi  («M aktabi  usuli jadid» )  tashkil 
qildilar,  b u  m a k ta b la rd a   d in   asoslari  bilan  birga  hisob, 
g e o grafiya,  ta b ia ts h u n o s lik   va  b o s h q a   d u n y o v iy   fa n la r 
o ‘q itila r  edi.  Biroq  h a r   q a n d a y   islohiy  harak atlarga  tish- 
tirn o q lari  bilan  qarshi  tu rg a n   ja h o la tp a ra s tla r  ig‘vosi  b i­
lan  a m irlik   s a lta n a ti  yangi  uslub  m a k ta b la rin i  y o p a d i. 
S h u n d a n   s o ‘ng  1909-yil  18-iyunda  Buxoro jad idlari  «Bola- 
lar tarbiyasi»  nom idagi  yashirin jam iyat  tuzdilar.  Bu  maxfiy 
jam iyat  kam bag‘a l-y o ‘qsillar u c h u n   m aktablar ochdi,  ularni 
b e p u l  o ‘qitd i,  o m m a   o ra sid a   g a ze ta ,  ju r n a l  va  kito blar 
ta rq a td i.  S hu   h a ra k atla ri  b ilan  m e h n a tk a s h   xalq  fikrini 
uyg‘o tis h d a   k a tta   hissa  q o ‘shdi.  «B olalar  tarbiyasi»  ja m i-  
yatidagi  m a ’rifatparvar jad id la r tashabbusi  bilan  1912-yilda 
g azetalar  n a sh r  etildi.
J a d id   m a k ta b la r in i  b itirg a n   o ‘n lab   y o s h la r  a n a   shu 
ja m iy a t  orqali  m u s u lm o n   S h a rq in ing   Istam b ul,  A n qara, 
Q o h ira ,  M ak k a   sh aharlarig a  o ‘qishga  yuborildi.
179

---